Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 417

पाविवरणपूढार्थदीपिका । पंचतिशतमस्० टी० : ३६१. ग्रीसमवधानस्यैकस्याभावात्, उभयव्यापारग्रहे च क्रियाभेदाद्वाक्यभेदापत्तिः, प्रतियोगित्वविशिष्टत्यत्रविशेषणविशेष्यभावे विनिगमनाविरहादपि विशेष्यभेदध्रौव्यम् , मिन्नतथा भासमानयोः क्रिययोरपि कल्प-- नयाऽभेदस्वीकारे च क्रियामात्र भेदोच्छेदापत्तिः, धात्वर्थत्वादिना सर्वाविशेषात् । एतेन जानातीच्छतीत्यादौ. शानेच्छाचनुकूलकव्यापारमानमप्यपाम्, तादृशव्यापार मानाभावात् , एककर्तृकाणामनेकककाणां च क्रियाणां यौ?क्यमात्रादरे च जीवति प्रियतेऽयमित्यादिरपि प्रसङ्गात् , जानातीच्छतीत्यादावन्तत आश्रयतैव ज्ञानेच्छाद्यनुकूलो व्यापारो जीवति म्रियतेऽयमित्याद्यप्रयोगस्त्वनाकाङ्क्षत्वादित्युक्तिः शिष्यधन्धनमात्रम् । एवं सत्याख्यातार्थस्य धात्वर्थमध्ये प्रवेशनेन त्वसत(त् )यापारासिद्धेः । तस्मात्पचतीत्यादौ पाकानुकूलयत्नवान्, नश्यतीत्यादौ नाशप्रतियोगी, जानातीच्छतीत्यादौ ज्ञानाश्रय इच्छाश्रय इत्याचाकारकः प्रथमान्तपदार्थविशेष्यक एव बोधः श्रद्धेयः । नश्यति नश्यति नष्ट इत्यादौ नश्वातारों नाश उत्पत्तिश्चेत्युस्पत्ती कालत्रयान्वयस्य चरमव्यापाराणां भावनात्वेन तदनुकूलतया भानाभ्युपगमे विरोध इत्यर्थः । सर्वाविशेषादिनि-धात्वर्थक्रियामात्राणामभेदादित्यर्थः । एतेनेत्यस्यापारमित्यनेनान्वयः, अपासने हेतुमाह तादृशव्यापारे मानाभावादिति-वर्तमानज्ञानकाल एव जानातीति प्रयोगः, एवं वर्तमानेच्छाकाल एवेच्छतीति प्रयोगो भवति, न तु ज्ञानेन्छायनुकूलव्यापारकाले, ज्ञानेन्छयोः काले तदनुकूलव्यापाराऽभावादिति भावः । पच्यादिधात्वर्थानां पूपिरीमावापन्नानां चैत्रात्मककककाणां चैत्रमैत्रोभयकत्रीकाणां च समूहकरूपत्वेन बौद्धक्यकल्पनाऽपि न युक्ता, तथा सति जीवनमरणक्रिययोरपि बौद्धैक्यं स्थात्, यतो जीवनादिमरणान्तक्रियाणा मप्यविच्छिन्नक्रियासमूहरूपत्वेन बौद्वैक्यं कल्पयितुं शक्यत एव । तथा च जीवनावस्यायामपि जीवति देवदत्त बुझ्या जीवनक्रियाऽभिन्नमरणक्रियायाराहावेन जीवति पुरुषे जीवतीतिपन्नियनेऽयमिति प्रयोगः प्रसज्येतेत्याशयेनाह एकक काणामनेकाकाणां चेति। जानातीच्छतीत्यादावित्यत्रादिपदाद् यतते हत्यिादरुपग्रहः । त्वसत(त् ) व्यापारासिद्धरित्यबातयापाराऽसिद्धेरिति पाठो भवितुमर्हति, तत्रायमर्थः-एवं सति आश्रयत्वस्य व्यापाररूपतयाऽभ्युपगमे सति, आख्यातार्थस्य धात्वर्थमध्ये प्रवेशनेन आश्रयत्वमान्यातार्थः । तस्य धात्वर्थमध्ये यद् भवता प्रवेशनं कृतं तेन, अतदः तदन्यस्य धात्वर्थव्यापारव्यतिरिक्तस्येति यावत्, व्यापारासिद्धेः आख्यातार्थस्य व्यापारस्यासिद्धेः, आश्रयत्वमाख्यातलभ्यमेव, तस्य धात्वर्थमध्ये प्रवेशनमज्ञानविजृम्भितम् , आख्यातस्य तत्र निरर्थकत्वापादनमात्रफलकमेव, न तु तेन धात्वर्थव्यापारः सिध्यतीति भावः । पचतीत्यत्र पचिधात्वर्थस्य पाकस्याख्यातशयार्थे कुतावनुकूलत्वसंसर्गणान्वयं नश्यतत्यित्र नश्यात्वर्थस्य नाशस्य निरूपितत्वसंसर्गेणाऽऽख्यातलक्ष्यार्थे प्रतियोगित्वेऽवयं जानातच्छितात्यत्र ज्ञाधामर्थस्य ज्ञानस्येप्चात्यर्थस्येच्छायावारूपातलक्ष्यार्थे आश्रयत्वे तस्य च देवदत्तादावन्वयं च कृत्वाऽर्थमाह-तस्मात्पचतीत्यादाविति । उत्पत्ती कालत्रयान्वय सम्भवादिति-तथा च नश्यतीत्यस्य वर्तमानकालानोत्पति.