Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 426

सत्यार्यविवरणगूढार्थदीपिका । पञ्चत्रिशमसू०टी० सामान्यादिकमेव पूर्व गृहीत्वा पश्चापद्विशेषपालोचनेन तहस्य विनिर्मोकः परित्यागः, एपञ्च यद्धमत्यनेनावान्तर सामान्यादिधर्मस्य ग्रहणं तत्प्रकारकस्य संग्रहेतर व्यवहारादिनयेन ... ग्रहस्योक्तदिशा विनिर्माको भवतीत्यया रसामान्यादिप्रकारकद्रव्योपयोगस्यैवापरसङ्ग्रहनयेनोत्थानादु वात् , तेन चापरसग्रहनयेनावान्तरसामान्यग्रहात्, महासामान्ये तु कोऽपि विशेषग्राहको पर्यायनयः प्रवर्तत एव नेति सकलपर्यायनयेन ग्रहस्य प्रथमत एवं विनिर्मोक एवेनि महासामान्यमन्यनयाऽविषय एव सङ्ग्रहविषय इति तदुपयोगात्मकसङ्ग्रहस्य विश्रान्तेः, ततो ह्यनुगतस्यातिरिक्तस्याभावात् ततः परं द्रव्योपयोगाप्रवृत्तेरिति निर्गलितोऽर्थः ॥ उक्तार्थे सम्मतितर्कनयकाण्डाटम गाथासम्मतिमाह-" पजवणयवुकतं" इत्यादि । अत्र-पजवणययुक्त, वत्थु दव्यडियस चयणिज ।। जाय दरिओगो, अपच्छिमबियप्पनिब्धयणो ॥ १-८॥ इति सम्पूर्णगाथा । अत्र न विद्यते पश्चिमे उत्तरे विकल्पनिर्वचने सपिकल्यधीव्यवहारलक्षणे यत्र सः अपश्चिमविकल्पनिर्वचनः, संग्रहावसान इति यावत् , ततः परं विकल्पवचनाप्रवृत्ते, इदृशो यावद् द्रव्योपयोगः प्रयतते तावद् द्र०यार्थिकस्य वचनीयं वस्तु, तच पर्यायनयेन व्युत्क्रान्त वि-विशेषेण उत्-ऊर्ष कान्तं-विषयीकृतमेव, पर्यायानाक्रान्तसत्तामात्रसद्भावग्राहकस्य प्रत्यक्षस्थानुमानस्य वा प्रमाणस्थाभावात् पर्यायान्तिस्यैव सर्वदा सत्तारूपस्यार्थस्य ताभ्यामवगतः, वटः सन् पटः सन् मठसन्नित्यादिप्रत्यक्षप्रतीतिभ्यो विशेष्यविधया वटपटादीनां पर्यायाणामपि सिद्धः, तेपां काल्पनिकत्वे प्रकारीभूताया: सत्ताया अपि तथात्वापत्तेः, तादृशवतीतिविपयत्वस्य तत्रापि समानत्वादित्येकोऽर्थः । यद्वा यतु सूक्ष्मसूक्ष्मतरसूक्ष्मतमादिधुद्धिना पर्यायनयेन स्थूलरूपं त्यजतोत्तरोत्तरतत्तत्सूक्ष्मरूपाश्रयणात् व्युत्मान्तं गृहीत्वा विचारेण मुक्तं, किमिदं मृत्सामान्य घटादिविशेपैविना प्रतिपत्तिविषयः, यावत् सूक्ष्मतमरवरूपोऽन्त्यो विशेषतावत्स द्रव्यार्थिकस्य वचनयिम् , पूर्वपूर्वस्योत्तरोत्तरापेक्षयाऽनुगतरूपत्वादेवोत्तरोत्तर नयेन सूक्ष्मसूक्ष्मतरतत्तद्विशेषग्राहिणा परित्याग इति तस्य पूर्वपूर्वरूपस्य सामान्यात्मकस्य द्रव्यत्वमायात मेवेति तद्विप यकस्य नयस्य द्रव्यार्थिकत्वम् , तद्ग्राह्यस्य पूर्वपूर्वरूपस्योत्तरोत्तरसूक्ष्मसूक्ष्मतरपर्यायनयत्यत्तस्यार्थस्य द्रव्यरूपत्वम् , उत्तरोत्तरस्य च पूर्वपूर्वरूपापेक्षया विशेषरूपत्वेन पर्यायरूपतया तग्राहिणो नयस्य पर्यायार्थिकत्वम् , तद्यायस्य चोत्तरोत्तरपर्यायरूपत्वम् , यदेव चोत्त. सपेक्षया पूर्वरूपत्वात् सामान्यरूपं तदेव व स्वपूर्वापेक्षया विशेषरूपमित्येकस्यापि वरतुनः सामान्यविशेपोमयरूपत्वेन द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयविषयत्वम् , यतो यावदपश्चिमविकल्प निर्वचनोऽत्यो विशेषतावद् द्रव्योपयोगो द्रव्यज्ञानं प्रवर्तते, न हि द्रव्यादयो विशेषान्ताः सदादिप्रत्ययाऽविशिष्टका व्यावृत्तबुद्धिग्राह्यतया प्रतीयन्ते, न च तथाऽप्रतीयमानायाऽभ्युपसमाहर्हाः, अनिप्रसङ्गात् , तदेवं न सत्ता विशेषविरहिणी नापि विशेषासत्ताविकला इति सिद्धम् । ननु महासामान्यस्य तत्पूर्व सामान्यामानात शुद्धसतरनयविषयत्वाभाविन विशेषरूपत्वानवासामान्यः पवमेव पात्, एम.त्यविशेषस्थापि तदुपर विशेषाभावात्ता