Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 429

• प्रत्वार्थविवरणगूढार्थदीपिका । पंचविशतमसू. टी० : ३६३ : पदार्थो वाच्यः, न तस्य स्थाप्यमानो यस्य स्थापना, न तस्य द्रव्यम्, यस्य द्रव्यं, न तस्य भाव इत्येवं विविक्तवाचकत्वेन स्थितेष्वित्यर्थः । एकस्यापि सदस्य निक्षेपचतुष्टयप्रवृत्तः । कथमेवं वाच्यभेदादाचकभेदः स्यादत आह. प्रसिद्ध पूर्वेषु-पूर्व सिद्धाः सिद्धपूर्वाः प्राग्गृहीतशक्तिका इत्यर्थः, प्रकर्षेणाभिधानियन्त्रणलक्षणेन सिद्धपूर्वाः प्रसिद्धपूस्तिषु, यः संप्रत्ययः स साम्प्रतशदनयः। एकस्य शब्दस्य नानानिक्षेपत्वेऽपि यत्रैवाभिधानियन्त्रणं तत्रैव पाचकत्वं तच्च प्रकरणादिनेत्यभिधानियन्त्रणाद्वाचकत्वभेद इत्यर्थः । अर्था-तरं तु तत्र गम्यमेवेत्यवसातव्यम् । यचैतस्य शब्दविषयत्वमुक्तं तदेतानि पदानि स्वस्मारितार्थसंसर्गज्ञानपूर्वकाणि आकाक्षादिमपदकदम्बकत्वाद्दामभ्याज વર્ષેતિ વિિિત શાવવજ્ઞાતિમવનુમાનવિશેષાગૃપમપક્ષે, ફર્વ વાતવર્ગમતિ તાત્પર્યપર્યસિતशाबोधाभ्युपगमपक्षे वा संगमनीयम् । अर्थावच्छेदकत्वेन शब्दविषयत्वस्य सार्वत्रिकत्वसमर्थने तु -- नामादीनामन्यतमवाहित्यमसमर्थितं स्यात् । समर्थ्यतां वा तदपि घटमुच्चारय, घटं प३५, धर्ट मर्दय, घट
जलाहरणार्थं गृहाणेत्यादावन्यतमस्य मुख्यविशेष्यत्वपुरस्काराभिप्रायेण, शब्दस्यावाच्यत्वस्थलेऽपि व्यञ्जनयोपस्थितस्य सर्वत्रार्थावच्छेद सम्भवात् । न चैवं पक्षमेदेवानिधरणापत्तिः, एकैकस्य शतभेदत्येम तत्संबोमानां चासंख्यत्वेन पक्षभेद एव विविक्तविवेकेन निर्धारणोपत्तेरिति दिग् । सममिरूढाभिप्रायं प्रकाशયતિ તેવાવ નામાદ્રિધટાનાં, સાચ્છતાનાં વર્તમાનવર્સેિના, અધ્યવસાયસિંચમો મિજાન્તાક विचारणीयम् । यत्रैवाभिधानियन्त्रणमिति-शक्तिग्रहकाल इति शेषः। यस्मिन्नेव शब्दे अयं शदोस्यार्थस्य वाचक इति शक्तिहप्रवृत्तिरिति भावः । तत्र गम्यमेवेतिन च पाच्यमिति शेषः । यचैतस्येति साम्प्रतनयस्वार्थविषयकत्वेऽपि यच्छ०६विपयत्कर्ष व्यवाहियते तच्छन्दस्यानुमानविधयव प्रामाण्यम् , अनुमिती च शब्दः पक्षविधया विपयो भवतीत्यभिप्रायेणोक्तम्, तत्रानुमानप्रकारमाह-एतानि पदानि स्वस्मारित. संसर्गज्ञानपूर्वकाणीति । अत्र पक्षान्तरमप्याह इदं वाक्यमेतदर्थकमितीति । साम्प्रतनयेऽर्थविशेषणत्वेन सर्वत्र शाबोधे शब्दो भासते इत्यभिप्रायेण तत्र शब्दविषयत्वसमर्थने अस्य नयस्य नाममात्रग्राहित्वं अस्य च स्थापनामात्रग्राहित्वमित्यादिनियमव्यवस्था न स्थादित्याह-अवच्छेदत्वेनेति-अर्थविशेषणत्येनेत्यर्थः । तदपि-नामादीनामन्यतममा. हित्यम् । यथाक्रमं नामादीनामुदाहरणान्याह घ८मुच्चारयेत्यादि । घटसुच्चारयेत्यत्र स्थापनावटादेनोंच्चारणं किन्तु नामघटस्यैवेति धटमित्यस्य घटनामेत्यर्थः । वदं पश्येत्यत्र ५८ इति नानो दर्शनामावाद् घटमित्यस्य घटाकृतिमित्यर्थः । घटं मर्दयेत्यत्र नामघटादेमदनामावाद् घटमित्यस घटोपादानकारणमृदमित्यर्थः । चतुर्थीदाहरणे घटमित्यस्य भावभूतધટામિત્યર્થ. તદુપાં નામધટાનાં છાંદરણામ માવાતિ માવા / રાવર્યાवाच्यत्वस्थलेऽपीति-अर्थमात्रस्य वाच्यतया भानस्थले पीति भावः । उपस्थितस्येतिअत्र शब्दस्येत्यस्यानुकर्षः। अथ यत्र नानापक्षस्तत्र न.निर्णयः किन्तु संशय एवेति साम्प्रतनयस्य तत्तत्पक्षभेदेन शब्दविषयत्वसमर्थने सति पक्षभेदेन संशयापत्तिरस्यादित्याशङ्कय तन्नियति-एकैकस्य शतभेदत्वेनेति, नयस्येति शेला