Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 415

पवार्थविवरणदार्थदीपिका । पंचशित्तमम० टी० अत्र पश्य मृगो धावतीत्यादिभाष्यसिद्वैकवाक्यत्वानुरोधेन क्रियाप्रधानमाख्यातमिति वाक्याश्रयणेन चाल्या. तस्थले क्रियामुख्यविशेष्यक एव शा०६बोधः, तथा च पचतीत्यत्रै काश्रयका पाकानुकूला भावना, पच्यत इत्यत्रकायिका या विक्लितिस्तदनुकूला भावनेति बोधः । शतादीनां व्यापारफलयोराश्रयान्वयद्योतकत्वात् । देवदत्तादिपदप्रयोगत्वाख्यातार्थकादिभिस्तदर्थस्याभेदा-वयः । वटो नश्यतीत्यत्रापि घटाभिन्नाश्रयको नाशानुकूलो व्यापार इति बोधः । स च व्यापारः प्रतियोगित्वविशिष्टनाशसामग्रीसमवधानम् । अत ५५ तस्यां सत्यां नश्यति तदऽत्यये नटस्तदभावे नंक्ष्यतीति प्रयोगोपपत्तिः । देवदत्तो जानातीच्छतीत्यादौ च वैयाकरणमतं प्रतिक्षेप्तुमुपन्यस्यति-अत्रेति-पश्येत्यारभ्य रीत्योधमित्यन्तं तन्मतम् । पश्य भृगो धावतीत्यादिभाष्यसि द्वैकवाक्यत्वानुरोधेनेति-पश्य मृगो धावतीत्यत्र धावनानुकूल कृत्याश्रयमृगकर्मकदर्शनाभ्युपगमे मृगस्य दृशिवात्वर्थनिरूपितकर्मत्वाद् द्वितीयापत्तिः, तमित्यध्याहारे मृगो पावतीत्येक वाक्य, तं पश्येत्यपरमित्येवं वाक्यभेदापतिरित्यतो मृकtकवर्तमानधावनक्रियायाः कर्मत्वसम्बन्धेन दृशिक्रियायाम-चयः, तथा च न द्वितीयापत्तिशङ्का पि, मृगस प्रातिपदिकत्वेऽपि कर्मत्वाभावात् , क्रियायाः कर्मत्वेऽपि तद्वाचकस्य धाविधातो: धावतीति तितस्य च प्रातिपदिकन्याभावाच तस्याः प्रसकेरेवाभावात् । आदिपदग्राह्ये पचति भवतीत्यादाकवि देवदत्तकर्तृकपचिक्रियाया वर्तमानभवनक्रियायामन्वयः, "सुवन्त हि यथाऽनेक, तिअन्तस्य विशेषणम् । तया तिङन्तमप्याहु,-स्तिङन्तस्य विशेषणम् ॥१॥" इत्युक्तेः तिङन्तक्रियायां सुबन्तविशेषणमिव तिअन्तविशेषणमपि युक्तियुक्तमेवेति । भाष्यसिद्धति-क्रियाऽपि कृत्रिमं कर्म, क्रियापि हि क्रिययेप्सिता भवति, कया-संदर्शनप्रार्थनादिक्रियया" इति "कर्मणा यम" पा० सू० ११४।३२॥ इति सूत्रस्थभाष्यमिद्धेत्यर्थः । विकृतिरिति विक्लितिलक्षणविकृतिरित्यर्थः । शप्तकादीनां व्यापारफलयोराश्रयान्वयद्योतकत्वादिति-कर्तृप्रत्ययस्थले शश्नभानमादीनां धात्वर्थे व्यापार आश्रयान्न यस्य कर्मप्रत्यस्थले तङ्न्यकचिणादीनां धात्वर्थे फले आश्रयान्वयस्य द्योतकत्वात्तात्पर्यग्राहकवादित्यर्थः । देवदत्तादिप्रयोगे त्वाख्यातार्थकत्रादिभिस्तदर्थस्याभेदान्वय इति-तथा च देवदत्तः पचतीत्यादौ देवदत्ताभिन्नैकातको विक्लितिफलानुकूलो वर्तमानो व्यापार इति शाब्दबोधः । तत्र व्यापारी भावनाकारनामिका साध्यत्वनाऽभिधीयमाना क्रिया । एतेन समानविभक्ति कयोरेवाभेदान्य इति नैयायिकोक्तो नियमोऽपि निरस्तः, स्तोकं पचतीत्यादौ व्यभिचाराच, अकर्मकस्थलेऽपि फलव्यापारोभयार्थकत्वं धातोरन्यैरपि स्वीकार्यमिति सूच-छाब्दयोधप्रकारमाह-घटो नश्यतीत्यत्रापीति । तयापाराशायामाह-स चेति । प्रतियोगित्वविशिष्टेति-अत्र वैशिष्टयं निरूपकता. सम्बन्धेन-बोध्यम् । सामग्रीसमवधानभिति-तदनुकूलो व्यापार इत्यर्थः। अन्य प्रतियोगिकनाशसामग्रीसमधानेऽपि घटो नश्यतीत्यप्रयोगात् स्वप्रतियोगित्वविशिष्टार्थक मुक्तविशे; पणमुपात्तम् , अत एवेति-नग्धातोः प्रतियोगित्वविशिटनाशकलकतत्सामग्यर्थकत्वादेव, तदत्यये प्रतियोगित्वविशिष्टनाशसामग्रीविनाशे । तदभावे उत्सामग्रीमानमात्रे ।