Tattvarthadhigama Sutra

Author(s): Umaswati, Umaswami, Vijaydarshansuri, Yashovijay
Publisher: Motiji Kapurchand Tarachand

Page 412

तस्वार्थविवरणमूदार्थदीपिका | पंचविशत्तमसू० टी० गन्तुमशक्यत्वाच्छन्दान्तरविषयत्वस्य चातिप्रसङ्गभिञ्जकत्वादिति विभावनीयं सूक्षावुद्धिभिः। एवंभूतं लक्ष- : यति व्यञ्जनार्ययोरेंव भूत इति, व्यञ्जनं शब्दोऽर्थोऽभिधेयस्तयोविशेषक इत्यध्याहार्यम्, स एवम्भूतः । - तथा च भाद्रवाह वचनं वंजणअस्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइत्ति' । एतदनुसृत्य नयोपदेशेऽप्युक्तम् ।। "एवंभूतातु सर्वत्र व्यञ्जनार्थविशेषणः ॥ राज्ञश्चिर्यथा राजा नान्यदा राजशनभाग्" ॥१॥ इति । एतन्मते । षटपदजन्यतावच्छेदकं जलाहरणकर्तृत्वविषयकशाब्दबोधत्व, कर्तुर्योधश्चाक्षेपात्, जलाहरणकर्तृत्वविशिष्टविषयकशाबोधत्वमेव वा तथा, समभिरूढमते व्युत्पत्तिनिमित्तमुपलक्षणीकृत्य बोधः, तथा च नियतत-- द्भानं न स्यादिति मम तद्विशेषणत्वादरः, व्यवहारबाधश्च क्वचित्कथञ्चित्सर्वस्यापि, सर्वे शब्दा व्युत्पन्ना एवेति व्याकरणपक्षव्यवहारानतिलचनं तु ममापीत्यस्याशयः। गच्छतीति गौरिति व्युत्पत्त्यर्थो गमनकर्तर्यनयमतमुपदशयितुमाह एवम्भूतं लक्षयतीति जणअत्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइ' ॥ २१८५ ।। ति नियुक्तिदल, ०५ज्यतेऽथोऽनेनेति व्यञ्जनं-शब्दः, अर्थ तदभिधेयवस्तुरूपः, व्यञ्जनं चार्थश्च व्यञ्जनाओं, तौ च तौ तदुभयं चेति समासः, व्यञ्जनार्थशदयोन्यस्तनिर्देशः प्राकृतत्वात् , एवम्भूतनयो व्यञ्जनार्थतदुभयं विशेषयति, शब्दमर्थनार्थ शब्देन नैयत्येन स्थापयति, एवमुभयं विशेषयतीत्यर्थः । एतत्तात्पर्यन्तु पूर्वमेव विवृतमिति नेह विस्तार्यते । उपलक्षणीहत्येनि ननूपलक्षणविशेषणयोः किंलक्षणमिति चेत्, उच्यते, क्रियानन्वयि सद् व्यावसकमुपलक्षणम् , क्रियान्वयि सहयावर्तकं विशेषणमिति । ननु जलाहरणकतत्वविशिष्टस्य पटस्यैव धट.. पदाच्यत्वे यदा पटो जलाहरणादिकार्य न करोति तदाऽपि घ८ इत्येवं व्यवढूियते, गमनक्रियाविकलाऽपि गौगोरित्येवं व्यवड़ियते इति व्यवहारवाध एवम्भूतनये दुष्परिहार इत्यत आहव्यवहारवायश्चेति । जलाहरणकर्तृत्वोपलक्षितवटरूपार्थे वटपदवाच्यत्वाभ्युपगन्तुरसममिलढस्यापि मते यदोत्पनो यो घटो जलाहरणादिक्रियामकृत्वैव विनष्टतदाऽपि स घटो घट इति व्यपहियते, उत्पन्नोऽयं घटो विनष्टोऽयं घट इति च व्यपड़ियत इति ताशिव्यवहारस्य एवं गमनादिक्रियामकृत्वैवोत्पत्यनतरं विनायां गवि गौरुत्पना विनया गौरित्येवं व्यवहारस्य चाबालगोपालप्रसिद्धस्य बांध समस्त्येव, यतस्थिर स्वरूप एवार्थे प्रतियोगिव्याधिकरणाक्रियाकारित्याभा. वाभानववलक्षणमर्थक्रियाकारित्वोपलक्षितत्वं सम्भवति, तत्रोत्तरकालावच्छेदनार्थक्रियाकारित्व रूपप्रतियोग्यधिकरणे पूर्वकालायच्छेदेनार्थक्रियाकारितामावस्यैव सत्त्वेन प्रतियोगिव्यधिकरणस्यार्थक्रियाकारित्वाभावस्य तत्रामावात्, न तूत्पत्त्यनारबिनटेऽथै तत्सम्भवति, तत्र प्रतियोगिव्यधिकरणस्यार्थक्रियाकारित्वाभावस्यैव सत्यात्। एवमेवान्यत्राप्यन्यमते व्यवहारबाध इति "यत्रोभयोरसमो दोपः, परिहारोऽपि वा समः । नैकः पर्यनुयोज्य: स्यात् , तादृश्यर्थविचारणे ॥१॥" इति वचनास्यवहारवाददोपो नेयम्भूतनये परेणोद्योष्य इत्याशयेनाह-क्वचिदिति। यशदाना व्युत्पत्तिनिमित्तमेव प्रवृचिनिमित्तमित्येतदुपए मेन सर्व शब्दा व्युत्पन्ना एव, व्यु५५त्यभावे प्रतिनिमित्ताभावात्तत्प्रतिरेव न स्यादिति वैयाकरणमतानुग्रही यथा समभिरूढस्य ततम्भूतस्यापीत्याह... सर्व इति । ममापि-व-भूतनयस्यापि । अस्य-एवम्भूतनयस्य ।