Swopagnyashabda maharnavnyas Bruhannyasa Part 3 2 3

Author(s): Hemchandracharya, Lavanyasuri
Publisher: Jain Granth Prakashak Sabha

Page 13

[पाद-२, सूत्र-६]
श्रीसिद्धहेमचन्द्रशब्दानुशासने तृतीयोऽध्यायः ।
याम् ‘अङ्गानतिक्रान्तोऽत्यङ्ग' इति प्रयोगो न सिध्येत् । अङ्गा । अनतो लप। ३. २.६ ॥ इत्यत्रापि हि बहुत्वनिमित्तक एवापत्यार्थस्य लुब् भवति, तच्च बहुत्वमतिक्रमणकर्तुरेकत्वेन तत्प्राधान्यान्निवृत्तमिति तन्नि- त० प्र०---अकारान्तं वर्जयित्वाऽन्यस्याव्ययीभावस्य
मित्ते प्रत्ययलुपि निवृत्ते सति अत्याङ्ग इति प्रयोगः स्यात् । संबन्धिनः स्यादेर्लब भवति । स्त्रीष-अधिस्त्रि, उपवधु, 5 सच भाष्यकृतामनिष्टः, स्पष्टं चेदं “तद्राजस्य बहुषु तेनैवास्त्रि- उपकर्तृ । अनत इति किम् ? उपकुम्भात, उपकुम्भाभ्याम, 40
याम" [पा सू०२.४. ६२.] इति सूत्रे महाभाष्ये । तस्माद् उपकुम्भेभ्यः, उपकुम्भेन, उपकुम्भे । तत्संबन्धिविज्ञानादिह भाष्यकार प्रयोगादेवान प्रत्ययस्य लब नेति हरदत्तोक्तमेवा- न भवति-प्रियोपवधुः, अत्युपवधः ॥ ६ ॥ दरणीयम् । तथा च सति बिदानामपत्यं बैद इति सिद्धयर्थ "तद्राज [पा० २०२. ४. ६२.] सूत्रे “गोत्रस्य बहुषु लोपिन
श० म०न्यासानुसन्धानम्-अनतो। 'अनतः' इति 10 बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ द्वयंकयारलुक्” इति वात्तिक यदुक्त । पर्यदासः, सच पूर्वतोऽनवत्तस्याव्ययीभावस्येत्यस्य विशेषणम, तस्याप्यसङ्कत्यापत्तिः । अनेन वात्तिकेन हि बिदानामपत्यं
अत इत्यस्य विशेषणकोटिप्रविष्टत्वेन तदन्तपरत्वमित्यकारान्ता- 45 बंद इति सिद्धयर्थं प्रत्ययस्यालुक् चोद्यते, [ भाप्यकृता च
| र्थत्वम्, नत्रश्च वर्जनमर्थ इत्याह--अकारान्तं वर्जयित्वेति । सोऽर्थोऽन्यथा साध्यत इत्यत्यदेतत् ] तच्च कैयटोक्तरीत्या
तद्वर्जने च तत्सदृशस्यान्यस्य ग्रहणं * नजिवयुक्तमन्यसदृशाव्यर्थमेव स्यात् , यतोऽपत्यस्यैकत्वेन तस्यैव च प्राधान्येन पूर्व
धिकरणे * इति न्यायलभ्यमेवेति, तदाह--अन्यस्येति, तथा 15 बहुत्वनिवृत्तौ लुकः प्राप्ति रेव नेत्यलुम्वचनमनर्थकमेव, तस्माद् ।
नयकमवा तस्माद चाकारान्तस्य सम्बन्धिनः स्यादेलब न भवति, तदन्यस्य सर्वस्य यथा विग्रहवाक्ये लप विधीयते तर्थव समासे कृतेऽपि तस्य ! भवतीति फलति । स्त्रीय इति विग्रहः, अधिस्त्रि इति विभक्त्य- .. स्थितिः स्यादेवेति प्रकृतभाष्यप्रयोगप्रामाण्येन भरद्वाजगोतम
जगातम । र्थेऽव्ययीभावः, तत्सम्बन्धिनः स्यादेर्लप । वध्वा: समीपमिति शब्दयोरुपकादिगणे पाठः कल्पनीयः, येन "वोपकादेः" [६.१.
--उपवधु इति समीपेऽव्ययीभावः, तथैव उपकत इत्यपि । १३०.] इति विकल्पेन लुकि भरद्वाजा भारद्वाजा इति प्रयोग- |
अन्त इति किभिति, अयमाशय:--अदन्ताव्ययीभावसम्बan दयमपि सिध्येदिति । एतदेव स्वमतेऽपि स्वीकतंयमित्युक्तं धिनः स्यादेरमादेशः "अमव्ययीभावस्यातोऽपञ्चम्याः" [३. प्रागेवेत्यपत्यस्येदमर्थतया विवक्षणं नाश्रयणीयम्। एकविंशा
१. २.] इति सूत्रेण विहितः, तत्सामोच्च तद्विषये लुपः भारद्वाजमिति च "वश्येन पूर्वार्थ" [३. १. २९.] इत्यव्ययी
प्रवृत्तिरेव न भविष्यतीत्यनत इति वर्जनमनावश्यकमेवेति । भावः । अतिदिशति--एवमिति, त्रिपञ्चाशद् गौतमा वंश्या
व्यावर्त्यमाह--उपकुम्भादित्यादिना, अयमाशयः--यत्राइति-त्रिपञ्चाशदगौतमम, त्रयः कौशला वश्या इति
मादेशप्रवृत्तिनित्या तत्र तद्विधानसामर्थ्याल्लुपोऽप्रवृत्तिरस्तु, 25 त्रिकोशलमिति ।
यत्र चामादेशो न भवति, यत्र वा विकल्पेन भवति तत्र लुपः प्रकृतसूत्रे च नदीशब्दमुच्चार्य विहितस्यैव समासस्य नदी- प्रवृत्ती बाधकाभावात् 'उपकुम्भात्' इत्यादि रूपं न स्यादिति . शब्देन ग्रहणं * लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रह
'अनत' इति वर्जनमावश्यकमेव । अत एव पञ्चम्यन्तणम इति न्यायादित्याह--प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणादिह
तृतीयान्तसप्तम्यन्तान्येव प्रत्युदाहृतानि । तत्सम्बन्धिविज्ञानेति-प्रतिपदोक्तत्वं च तच्छब्दोच्चारणेन विहितत्वम, उन्मत्त
दिति--अकारान्तभिन्नाव्ययीभावसम्बन्धित्वविज्ञानाद् यत्रात्य30 गङ्गमित्यादौ हि “नदीभिर्नाम्नि" [३. १. २७.] इति विहितः
समासघटकत्वमव्ययीभावस्य तत्सम्बन्धिनः स्यादेनं भवतीति समासो नदीशब्दमुच्चार्यव, 'उपगङ्ग इत्यादौ च समीपार्थे
भावः। तथा च तत्र यथायथं स्यादिः श्रूयत एवेत्याह-प्रियोप"विभक्तिसमीप." [३. १. ३९.] इति समासः, स च न नदी- । वधुरित्यादि । प्रियमुपवधु यस्येति--प्रियोपवधुरिति बहुशब्दोच्चारणेनेति लाक्षणिकत्वादिह न गृह्यत इति न नित्य- व्रीहिः, वधूसामीप्याभिलाषीति तदर्थः । अतिक्रान्त उपवधु
ममादेशोऽपि तु विकल्पेनैव, तदाह-पूर्वेण विकल्पो भवत्ये- इति-अत्युपवधुरिति तत्पुरुषः, वधूसामीप्यातिक्रमणकर्ता 35 वेति । पूर्वेण सिद्धिमाशङ्कधाह--नित्यार्थवचनमिति, एत- । विरक्त इति तदर्थः ।। ३. २. ६.।।
दुक्तं प्रागेव ।।३. २. ५. ॥
wwwwwwwwwwwwwwwwwwww