Siddhi Vinischay Tika Part 01

Author(s): Anantviryacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 637

३२२ सिद्धिविनिश्चयटीकायाम्
[५ वादसिद्धिः पुनः न केवलं साधनात् साध्यसिद्धेः साक्षाद् अपि तु वचनवत् पारम्पर्येणापि नाऽलं साध्यप्रतिपादने न समर्था (र्थम् ) साध्य (ध्या) प्रतिपादनाद् इत्येवं परः प्राकृतशक्तिः प्राकृता प्राकृते वा शक्तिः अस्य, शक्तवत् साध्यप्रतिपादनसंभवादिति मन्यते ।
__न तु (ननु) लिङ्गस्येव साध्यस्यापि प्रतिपादने वचनस्य सामर्थ्य तत एव साध्यसिद्धेः ५ हेतुवैफल्यमिति चेत् ; अत्राह-सम्यग्विचारिता इत्यादि ।
[सम्यग्विचारिता वाक्यविकल्पास्तत्त्वगोचरम् । ___ साध्यं पश्यद्भिरज्ञ यं प्रायः प्राकृतबुद्धिभिः ॥४॥
सर्व एवायमनुमानानुमेयव्यवहारो विकल्पारूढेन धर्मधर्मिन्यायेन न बहिः सदसत्त्वमेपक्षते इति चेत् ; कथमर्थादेव लिङ्गादर्थगतिः ? कथञ्च धर्मधर्मितया भेद एव १० बुद्धिपरिकल्पितो नार्थोऽपि, विकल्पानामवस्तुसंस्पर्शाभ्युपगमात् । वस्त्वाश्रयत्वाद्वस्तुविषयत्वे कथं साध्याविनाभाविहेतुमन्तरेणानुपपन्नं हेतुवचनं तत्त्वविषयं न भवेत् ? ]
सम्यक् साध्याविनाभाविसाधनोपन्यासेन विचारिताः परीक्षिताः तत्त्वगोचरं 'नयन्तः' इति वाक्यशेषः । के ? इत्याह-वाक्यानां कार्यभूताः अर्थविकल्पाः । यदि
वा, वाक्यानि विकल्पाश्च इति ग्राह्यम् । वाक्यग्रहणं तस्यैवे केवलवर्णपदपरिहारेण व्यव१५ हारोपयोगप्रतिपादनार्थम् । विकल्पग्रहणं दृष्टान्तार्थम् । यथा उक्त विधिना सम्यग् विचारिता विकल्पाः तत्त्वगोचराः तथा वाक्यान्यपि, 'रूपादिशब्दा निर्विषय (या) विकल्पयोनित्वात्प्रधानादिशब्दवत्' इत्यत्र हेतोः असिद्धतोद्भावनार्थ वा [२६२क] ।
सर्वेण अनेन एतदुक्तं भवति-शब्दोऽनित्य इति प्रतिपाद्यमाना अपि स्वँसमयावष्टम्भाद् २० अनर्थकान्यशब्दसाधाद्वा [न] प्रतिपद्यन्ते तानुद्दिश्य हेतूपन्यास इति; तर्हि हेतोरेव साध्यसिद्धेः किं साध्यनिर्देशेनेति चेत् ? अत्राह-'प्रायः' इत्यादि। प्रायो बाहुल्येन क्षणिकत्वादिरूपेण न शब्दादिस्वभावेन यच्छब्दादि साध्यम् अनुमेयम् तदज्ञयम् अपरिच्छेद्यम् । कैः ? इत्याह-प्राकृतबुद्धिभिः सौगतैः । तेषां ज्ञानं सर्वमविकल्पम् , विकल्पस्यापि स्वरूपवद् बहिरपि एत्तेः (निर्विकल्पकत्वापत्तेः) एकस्य रूपद्वयविरोधात् । किं कुर्वद्भिः ? इत्याह२५ पश्यद्भिः इन्द्रियाणि तत्र व्यापारयद्भिः, इन्द्रियग्राह्यं न भवेदित्यर्थः ।
____एतदुक्तं भवति-यथा हेतोः सिध्यति साध्ये तत्प्रतीत्यर्थं वक्त्रविग्रहमावहति तथा चक्षुरादिव्यापारोऽपि दृष्टुः अविशेषात् । को हि विशेषो येन इन्द्रियमनर्थकं दोषाय, अपि तु वचनमेव । यदि पुनः लिङ्गाद् गम्यमानेऽप्यर्थे नेन्द्रियव्यापारा स्किरतं (व्यापारतिरस्कारः
तद्) बुद्ध्युत्पत्तावपि नापरापरस्य तस्य वैफल्यं स्यात् । अथ धर्मिमात्रे तत्साफल्यान्नायं दोषः; ३० क्षणिकत्वादिधर्मे स्यात् । एकत्र गुणः सर्वत्र गुणं करोति न दोषो दोषमिति चिन्त्यमेतत् । ततोऽस्मादोषाद् बिभ्यता प्रतिज्ञावचनमिव इन्द्रियमपि तत्र परिहरणीयम् । धर्म्यसिद्धिः स्यादिति
(१) वचनादेव। (२) वाक्यस्यैव । (३) सांख्याभिमत । (४) स्वमताग्रहात् । (५) एकस्य विकल्पस्य स्वरूपे निर्विकल्पकत्वं बहिरर्थे च विकल्पकत्वमिति रूपद्वयं न संभवति विरोधादित्यर्थः । (६) सति । (७) इन्द्रिव्यापारस्य ।