Siddhi Vinischay Tika Part 01

Author(s): Anantviryacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 646

५९ ]
शब्दविकल्पयोः वस्तुविषयत्वम्
३३१
न [ तादृशात् ] । तादृशाद्धि जायमानं तादृशं नान्यथा । | ' तादृशान्यादृशव्यद्वि जायमानं ताहशन्नमधा $ तादृशान्यादृशव्यवस्थैव न स्यादिति । तदेतदुत्तरं शब्देऽपि समानम् । यथैव च घटशब्दं समानं सर्वत्र जनो मन्यते तथा काष्ठमणिजनितं वह्निम्, सदृशव्यवहारदर्शनात् ।
यस्तु मन्यते - इन्धनात् पावको जायते, तदिन्धनं काष्ठवत् मणिरपि तत्र तादृशादेव तादृशोद्भव इति । तत्र किमिदमिन्धनम् ? पावकजननयोग्यं वस्तु इति चेत्; तर्हि धूमोऽपि ५ तज्जननयोग्यात् 'शक्रमूर्धादेर्भवन् तादृशात् तादृशः स्यात् । न चैतावता' शक्रमूर्धादिः अग्निर्भवति, इतरथा काष्ठं मणिः स्यादविशेषात् ।
अन्येषां तु दर्शनम् - वक्तरि शब्दः देशान्तरादौ अर्थ ः तत्कथं से लिङ्गम् । न हि महान - सधूमो महोदधिदहनस्य लिङ्गम् । कथं तर्हि पर्णकाया (ष्ठादि) देशान्तरादि तल्ली (वल्ली) दाहस्य कथं वा अन्यत्र प्रसुप्तस्य अन्यत्र प्रबोधस्थानान्तरादिचेतसो यतः प्रज्ञा कर स्य १० निरुपादानः प्रबोधो न भवेत् । स्वयं च जलचन्द्रादेः चन्द्रादेरनुमानमिच्छति, [यदि] [२६९ ] दर्शनमवतिष्ठत (ते) ततो यत्किश्विदेतत् ।
ननु यदि कार्यं कारणं व्यभिचरति मा भूत् ततस्तदनुमानमिति चेन्न् ; एतदेवाह - सामग्रीभ्यः विचित्राभ्यः काष्ठादिभ्योऽग्निसंभवे सति कार्यलिङ्गं तल्लिङ्गमेव [न] भवति । तत्रोत्तरमाह - शब्द [म् ] इत्यादि । यतः शब्दात् तस्त्वम् अभिमतं वस्तु प्रतिपद्यते सौगतः १५ चार्वाको वा स शब्दः किम् ? अयमत्राऽभिप्राय: - उक्तदोषादनुमानं त्यजन्नपि न शब्द त्यक्तुमर्हति मूकताप्राप्तेः । तदपरित्यागे कम (प्रत्यक्षादिक) यद्यप्रमाणं न ततः तत्त्वं प्रतिपद्येत, अन्यथा कथं प्रेक्षावान् किमर्थं वा अन्यत्र प्रमाणान्वेषणम् ? प्रमाणं चेत्; सिद्धं नः समीहितम्, एवमर्थं चशब्दः । 'किम्' इति सामान्यवचनम् ।
कारिकायाः प्रथमार्धस्य तात्पर्यमाह - 'तस्वप्रतिपत्तेः' इत्यादिना । द्वितीयस्य आह २० ‘शाब्दम्' इत्यादिना ।
ननु शब्दात् तत्त्वप्रतिपत्तेरभावादसिद्धो हेतुरिति चेत्; अत्राह - [ स्वार्थानुमानेऽपि इत्यादि] न केवलं परार्थानुमाने अपि तु स्वार्थानुमानेऽपि प्रयोगदर्शनम् अन्यथा अन्येन 1 तत्त्वप्रयोगदर्शनम् अन्यथा अन्येन । तत्त्वप्रतिपत्त्यभावप्रकारेण अयुक्तमेव तत्प्रयोजनाभावादिति भावः ।
इदं वा अन्यथा अयुक्तमेव इति दर्शयन्नाह - 'तत्त्व' इत्यादि ।
[तत्त्वप्रत्यायनाद्वादी जयति प्रतिवाद्यपि । भूतदोषं समुद्भाव्य युगपत्संभवात्तयोः ॥९॥
शब्देन वक्त्रभिप्रायसूचनाङ्गीकरणे वादी निगृह्यते तत्त्वतः साधनाङ्गावचनात्,
(१) ( एतदन्तर्गतः पाठः पुनर्लिखितः । (२) वल्मीकात् । (३) धूमोत्पादकत्वात् । (४) अग्न्युत्पादकत्वाविशेषात् । (५) शब्दः । ( ६ ) अप्रमाणभूत प्रत्यक्षादेः । (७) द्वितीयार्धस्य तात्पर्यमाह । (८) 1 एतदन्तर्गतः पाठः पुनर्लिखितः ।
२५