Siddhi Vinischay Tika Part 01

Author(s): Anantviryacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 655

२०
सिद्धिविनिश्चयटीकायाम्
[ ५ वादसिद्धिः
केवलस्यापि भावस्य विनाशसाधनसामर्थ्यात् पुनः उत्पत्तेः कृतकत्वाद्वेति उपाधिविशिष्टोपादानात् निग्रहस्थानम् स्वपरव्यापारापेक्षभावलक्षणत्वात्तेषाम् । न हि येनावश्यं निग्रहस्थानं तेन शिष्या व्युत्पादनीयाः । न हि शुद्धस्यापि साधनत्वे पुनरुपाध्यपेक्षणं युक्तम् ।]
५ सत्त्वाद् विद्यमानत्वाद् भिन्नाभिन्नोपाधिरहितात् इति एवकारार्थ [:] क्षणस्थाने क्वचिद् धर्मिणि क्षणक्षये सिद्धे निश्चिते सति उत्पत्त्यादौ उत्पत्तिः आदिर्यस्य कृतकत्वादेः स तथोक्तः, तस्मिन् ‘प्रयुक्ते' इत्यध्याहारः निगृह्यते 'वादी' इति शेषः ।
ननु उत्पत्तिशब्देन प्रागसतः आत्मलाभलक्षणं सत्त्वमुच्यते, कृतकशब्देनापि तदेता (देवा) पेक्षितपव्यापारभावम्, एवं प्रयत्नानन्तरीयकत्वादावपि वक्तव्यम्, ततो यथा 'अनित्यः शब्दः १० सत्त्वात्' इत्युक्ते न निग्रहः तथा उत्पत्तेः कृतकत्वात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वाद् इत्युक्तेऽपि न स युक्तः । न हि शब्दान्तरेण तदेव उच्यमानं निग्रहाय जायते [ २७६ख ] अन्यथा धूमोऽपि तेन उच्यमानो जायेत इति चेत्; अत्राह धर्म इत्यादि । धर्मेण प्रागसत्त्व - परव्यापारादिरूपेण भिन्नाभिन्नविशेषणेन अधिकस्योक्तितः उक्त 'सत्त्वस्य' उत्पत्त्यादिना इति उभयत्र विभक्ति - परिणामेन सम्बन्धः । एतदुक्तं भवति यच्छुद्धसत्त्वं सत्त्वशब्देनोच्यते तदेव उत्पत्त्यादिशब्देन १५ यद्युच्येत न दोषोऽयं स्यात् । तद्वचने च * " सत्त्वं शुद्धाशुद्धभेदेन भिन्नोऽभिन्नविशेषणभेदेन च शिष्यव्युत्पादनार्थं सत्त्वकृतकत्वादिशब्दैः अभिधीयते " इति वते ।
किंच, कृतकत्वादिशब्देषु सङ्केतमात्राश्रयणं न व्युत्पत्तेः कथमेवं सति प्रयत्नानन्तरीयकत्वस्य सपक्षैकदेशव्यापकत्वम्, तस्मिन् वा साध्ये अनित्यत्वस्य अनैकान्तिकत्वं शुद्ध सत्त्वे तद्योगात् ? अनेनं विशिष्टं तदुच्यते नोत्पत्त्यादिना इति किं कृतो विभाग : ?
एतेन अर्थान्तरं नोच्यते इति निरस्तम् ।
ननु भवतु धर्मादि [धि] कस्य सत्त्वस्य अभिधानम् उत्पत्त्यादिना तथापि कथं निगृह्येत इति चेत् ; अत्राह-तद् इत्यादि । तच्छब्देन सत्त्वं परामृश्यते तस्य सामर्थ्यं केवलस्य साधनशक्तिः तस्यानभिज्ञया अपरिज्ञानेन । एवं मन्यसे यदि - शुद्धस्य सत्त्वस्य साधनसामर्थ्यं किं विशेषणननोन्ये ( णेनान्येन ) यत्तदुपादा [ नं] न निग्रहस्थानमिति ।
"अन्ये पुनराहुः- नोत्पत्त्यादेः क्वचित् क्षणिकत्वं साध्यते परमार्थतस्तदभावात्, अपि
तु
२५
३४०
(१) विशेषण । (२) शब्दान्तरेण । (३) सत्वशब्देनैव उत्पत्यादिवचने । ( ४ ) तुलना - "यथा यत् सत् तत् सर्वं क्षणिकं यथा घटादयः, संश्च शब्दः । " - हेतुबि० पृ० ५५ । (५) “उपाधिभेदापेक्षो वा स्वभावः केवलोऽथवा । उच्यते साध्यसिद्ध्यर्थं नाशे कार्यत्वसत्त्ववत् ॥ - प्र० वा० ३।१८५, १८६ । (६) "क्वचित् स्वभावभूतधर्मपरिग्रहद्वारेण यथा तत्रैवोत्पत्तिः । " - प्र० वा० स्व० पृ० ३४९ । ( ७ ) " यत् सत् तत्सर्वमनित्यं यथा घटादिरिति शुद्धस्य स्वभावहेतोः प्रयोगः । यदुत्पत्तिमतदनित्यमिति स्वभावभूतधर्मभेदेन स्वभावस्य प्रयोगः । यत्कृतकं तदनित्यमिति उपाधिभेदेन । एवं प्रत्यय भेदभेदित्वादयो द्रष्टव्याः । " - न्यायबि० ३।११-१३, १५ । “ एतेन प्रत्यय भेदभेदित्वादयो व्याख्याताः । " - प्र० वा० स्ववृ० पृ० ३४८ । (८) सत्वात् प्रयत्नानन्तरीयकत्वादेरभेदे । ( ९ ) प्रयत्नानन्तरीकत्वे । (१०) सत्त्वेन । (११) प्रतिभासाद्वैतवादिनः प्रज्ञाकरादयः ।