Siddhi Vinischay Tika Part 01

Author(s): Anantviryacharya
Publisher: Bharatiya Gyanpith

Page 641

५
१०
द्वितीयं व्याख्यानमाह - ततः परे "संयोग्यादयो हेत्वाभासा भवन्ति इति । कुतः ? इत्याहअविनाभावनियमात् । अस्यायमर्थः - विना भाव्य ( साध्य ) मन्तरेण अभाव्य (व) नियमः सा[ध्या]भावे अभावनियमः, पुनः अस्य न ज्ञायोगे ( न चायोगे) साध्याभावेऽपि भाव इत्युक्तं भवति, तस्माद् इति । ततः कि जातम् ? इत्याह- स्वयम् आत्मना आदिना ( अपिना) अनभिमतस्यापि न केवलम् अभिमतस्यैव वस्तुनः अर्थस्य प्रतिपत्तेः 'शब्देभ्यः' इति विभक्तिपरि१५ णामेन सम्बन्धः । न च वक्त्रभिप्रायम् एकान्तेन सूचयन्ति शब्दा इत्यपेक्षम् (क्ष्यम्) । ननु यद्यप्येवं भावना (भावेन) व्याख्यायते - ते - यथा (तथा) प्ययमस्य अर्थो न भवति किन्तु वक्त्रभिप्रायोऽर्थः इति चेत्; अत्राह - तत्त्व (तथा) इत्यादि । तथा तेन उक्तप्रकारेण अनेकार्थेषु शब्देषु सत्सु केन पुरुषेण प्रमाणेन वा अर्थोऽयं निर्दिश्यमानो विवेचितः पृथक्कृतः येन वित्रन (विवेचनेन ) वक्त्रभिप्राय एव नान्यः स्यादर्थः न केनचित् इत्यर्थः ।
एतेन [२६५ ख] पत्रमपि चिन्तितम् ।
अथ कदाचिद् अर्थाभावेऽपि वृत्तेः अनर्थकाः शब्दाः ? इत्यत्राह - क्वचित् न सर्वत्र विसं - वादात् वञ्चनात् । कैः ? इत्याह- शब्दैः संवादेऽपि बहुलं शब्दैः इत्यपेक्षम् (क्ष्यम्) स्वयम् आत्मना बौद्धेन अनाश्वासे क्रियमाणे किं स्वल्पकल्पनया । किंभूतया ? इत्याह- शब्दानां विकल्पानां व्यभिचारस्य चोदनं यस्यां तया । तर्हि किं कुर्यात् परः ? इत्याह - ज्ञानमेव विकल्पानाम् अनन्तरं निर्देशात् ज्ञानशब्देन 'दर्शनम्' इह गृह्यते, तदेव, न शब्दविकल्पानाम्, तत्प्रतिक्षेपेणैव तत्प्रतिक्षेपणात् ' तन्मूलत्वात्तेषामिति मन्यते । किन्न प्रतिक्षिपेत् ? बहि: प्रतिक्षिपेदेव तस्य स्वनादौ अर्थाभावेऽपि दर्शनात् इत्येके । येन स्वसंवेदनेन ज्ञानं 'ज्ञानम्' इति भवति तत् 'ज्ञानम्' इत्युच्यते, तदेव किन्न प्रतिक्षिपेत् १ द्वयनिर्भासवत् तत्रापि " अनाश्वासात् । एतदेव दर्शयन्नाह - [ शक्यं हि वक्तुम्
1
२०
३२६
सिद्धिविनिश्चयटीकायाम्
[ ५ वादसिद्धिः
शव्याप्तिरिति ; न ; परापेक्षया एवमभिधानात् । 'परो हि सत्त्वादीनां पक्षधर्मत्वं तदंशव्याप्तिं च [ अभ्युपगच्छति ] कुतोऽनेकान्तवादिनस्तस्य [२६५] प्रमाणता ? ते न कचित् सत्त्वादिसंभवः इति असिद्ध उच्यते, अनेकान्त एव वा अस्य तवोद्विराद्ध : (संभवाद्विरुद्ध:) कल्पितस्य क्षणिकै - कान्तवद् अक्षणिकैकान्तेऽपि व्यभिचारी इति यद्वक्ष्यति
२५
*" असिद्धः सिद्ध से न स्य विरुद्धो दे व न न्दि नः ।
द्वेधा समन्तभद्रस्य हेतुरेकान्तसाधने ||" [सिद्धिवि० परि० ६] इति । ततः परपरिकल्पितात् कार्यादेः अपरे कार्यादयो मरणादौ साध्ये अरिष्टादयः हेत्वाभासान [ हेतवः ] 'भवन्ति' इत्यध्याहारः । कुतः ? इत्याह- अविनाभावनियमात् । अस्यैव व्याख्यानं तत इत्यादि ।
(१) बौद्धः । (२) बौद्धस्य । ( ३ ) सम्भवात् । ( ४ ) भाविकारणवादिप्रज्ञाकरकल्पिताः । (५) वैशेषिककल्पिताः । (६) पत्रवाक्यं ह्यनेकार्थं भवति । ( ७ ) व्यभिचारचोदनया । (८) दर्शनमूलत्वात् विकल्पानाम् । (९) प्रतिभासाद्वैतवादिनः । (१०) स्वसंवेदनेऽपि ।