Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 271

[ समासप्र० ]
टीकाद्वयोपेता ।
( २५५ )
यायामन्वय इतरेतरयोगः ॥ संहतिः समाहारः । परस्परसापेक्षस्यानेकस्य समूहरूपेणान्वयः समाहार इत्यर्थः ॥ चार्थे इन्द्वससासो भवति । द्वौ द्वावर्थी अभिदधात्ये कोस्मिन्निति द्वन्द्वः । बहूनामप्युपलक्षणमिदम् । ननु द्वन्द्वसंज्ञायाः किं प्रयोजनम् । उच्यते । द्वन्द्वतत्पुरुषयोः परपदस्यैव लिङ्गमिति द्वन्द्वेऽल्पस्वरप्रधाने कारोकारान्तानां पूर्वनिपात इति 'ऋतां इन्द्रे' पूर्वपदस्याऽऽत्वमित्यादि च प्रयोजनम् ॥ आद्ययोः समुच्चयान्वाचययोः समासो न । परस्परसाहित्याभावात् । अन्ययोः समाहारेतरेतरयोगयोः समासोऽस्ति । परस्परसाहित्य सत्त्वात् । इतरेतरयोगे साहित्यं विशेषणं द्रव्यं विशेष्यम् । समाहारे तु साहित्यं प्रधानं द्रव्यं विशेषणं साहित्यप्रधानत्वादेकवचनम् ॥
( तवदी ० ) - चार्थे द्वन्द्व इति ॥ चस्थार्थश्चार्थस्तस्मिन् । जातावेकवचनम् । चार्थानाह - समुच्चयेत्यादि । यदा परस्परनिरपेक्षाः पदार्थाः एकस्मिन्संबन्धिनि समुच्चीयन्ते तदा समुच्चयः । तत्स्वरूप निरुपपन्नान्वय योग्यत्वाभावात्समासाभाव इत्याहतत्रेति ॥ तेष्वर्थेष्वत्यर्थः । ईश्वरं भजस्व गुरुं च भजस्वेत्येकस्या एव भजनक्रियाया ईश्वरगुरुभ्यां प्रत्येकं संबन्धात्समुच्चयः । यदा त्वेकस्याप्राधान्यात्तदनुरोधेन त्वितरदन्याचीयते तदाऽन्वाचयः । तदाह - बटो भिक्षामटेति । अत्र प्रधानं भिक्षाटनं गवानयनं त्वप्रधानम् । अदर्शनाद्वामनानयन्नप्यत्येव मिक्षां भिक्षामनटंस्तु न गामानयति । अटन्नपि नान्विष्य गामानयति ॥ मिलितयोरिति ॥ परस्परसापेक्षयोरवयवप्राधान्येन एक क्रियायामन्वयः इत्यर्थः॥ संहतिरिति ॥ परस्परसापेक्षाणामेवावयवभेदतिरोधानेन संहतिरूपेणान्वय इत्यर्थः॥ तत्राद्ययोरिति ॥ समुच्चयान्वाचययोरित्यर्थः । अनन्वयादिति ॥ अन्वयः परस्परसापेक्षत्वं तदभावादित्यर्थः ॥
( इन्द्रेऽल्पस्वरप्रधाने कारोकारान्तानां पूर्वनिपातः ) पटुश्व गुप्तश्व पटुगुप्तौ । अभिश्व मारुतश्व अग्निमारुतौ । भोक्तृभोग्यौ । धवखदिरौ । इन्द्राश्वरथाः । तापसपर्वतौ ॥
(सुबोधिनी)- द्वन्द्वेऽल्पस्वरप्रधानेकारोकारान्तानां पूर्वनिपातः ॥ द्वन्द्वे ऽल्पस्वरशब्दस्य पूर्वनिपातः ॥ यथा धवश्च खदिरश्च धवखादिरौ । समासेनोक्तार्थत्वाच्चशब्दाप्रयोगः ||
( तत्त्वदी ० ) - पूर्वनिपात नियममाह - द्वन्द्व इति ॥ अल्पस्वरत्वं समस्यमानपदापेक्षया ॥ पटुश्चेति ॥ समासनेोक्तार्थत्वाच्च शब्दाप्रयोगः । अनेकप्राप्तावेकस्य नियमः ॥ हरिगुरुहराः ॥ (इन्द्रे स्वराद्यदन्तस्य पूर्वनिपातः ) ईशकृपणौ ॥