Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 294

(२७८ )
सिद्धान्तचन्द्रिका |
[ समासप्र० ] शब्दावव्ययौ दावचनी । तयोः पत्या सह द्वन्द्वे जम्पती । दम्पती । इति चान्द्राः । " दाराः पुंसि बहुत्वे च दं कलत्रे नपुंसकम् " इत्यमरमाला ॥ " पत्न्यां जं दमलिगत्वे ” इति नामप्रपञ्चः । माता च पिता चेति मातुररङ इन्द्रे । मातरपितरौ ॥ पुरुषे कुशब्दस्य वा च का । कुपुरुषः । कापुरुषः ॥
(तत्त्वदी ० ) - सहादेः सादिरिति ॥ आदिशब्द उभयत्र प्रकारे । प्रकारश्च सादृश्यम् । लह आदिः सदृशो यस्य । सादृश्यं च अविहितादेशाश्रयत्वेन ग्राह्यम् । स आदिः सदृशो यस्य । सादृश्यं चाविहितादिश्यमानत्वरूपेण ग्राह्यम् । अत्र सहादयः सादयश्चानन्ताः प्रयोगवशात् । ज्ञातव्याः॥ सध्यङिति ॥ सहस्य सधिरादेशः ॥ समः समिः तिरसस्तिरिरित्यादि सर्वमूह्यम् ॥
(षष उत्वं तृदशधा सूत्तरपदादेः ष्टुत्वम्) षट् च दश च षोडश । षट् दन्ता यस्य षोडन् । संख्यायाः प्रकारे धा । षट् प्रकाराः षोढा । पधा । महान् ईश्वरो महेश्वरः । महादेवः । खरा नासिका यस्य स खरणसः-खरणाः । खुरणसः - खुरणाः । उन्नता नासिका यस्य स उन्नसः । प्रणसः । विगता नासिका यस्य स विग्रः । विख्यः । चतस्रो भयो यस्य स चतुरस्रः । प्रोष्ठो गौस्तस्येव पादौ यस्य स प्रोष्ठपदः । प्रगते जानुनी अस्य प्रजुः । संज्ञः ॥
1
(सुबोधिनी) - षष उत्वं दतृदशधा सूत्तरपदादेः ष्टुत्वम् ॥ षट् च दश चेति॥ दतृदशधापरस्य षष उत्वं परस्य ष्टुत्वं च धाप्रत्यये वा ॥ षोडश । षोढा । षड़धा । षट् प्रकारा अस्येति प्रकारे धोते धाप्रत्ययः ॥ षट् दन्ता अस्येति संख्यासुपूर्वस्य दंतस्य वोऽर्थे | तो नुमिति नुम् | षोडन् । सुदन् । स्त्रियां व्रित इतीप् । सुदती महांश्चासौ ईश्वरश्चेति । महत आकारोऽन्तादेशः समानाधिकरणे उत्तरपदे जातीये च । महेश्वरः ॥ महादेवः ॥ समानाधिकरणे किम् । महतः सेवा महत्सेवा || महान् प्रकारो महाजातीयः॥खरा नासिका यस्येति खुरखन्नासिका यस्येति च नासिकाया नस बहुव्रीहावप्रत्यये । खुरखराभ्यां नासिकाया नस् अप्रत्ययश्च वा खरणसः अप्रत्ययः । पुंवद्वेति पुंवत् । अत्वसोः साविति दीर्घे खरणाः ॥ खुरणसः । अप्रत्ययः । खुरणाः ॥ उन्नता नासिका अस्येति उन्नसः । अप्रत्ययः ॥ प्रगता नासिकास्यति प्रणसः । अप्रत्ययः ॥ वेर्नासिकायाः ग्रख्यौ । विगता नासिकाऽस्येति विग्रः । विख्यः । वेः खुररव्यग्रा इति शाकटायनसूत्रा द्विखुर्विख्यो विग्र इति रूपत्रयं च ॥ खरणाः स्यात् खरणसो वो विखुर्विनासिकः" इति रभसः ॥ चतस्रोऽश्रयाऽस्येति तालव्यस्थाने दन्त्यसो निपात्यते । चतुरस्रः । अप्रत्ययः । प्रोष्ठो गौस्तस्येव पादावस्येति पादस्य