Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 344

( ३२८ )
सिद्धान्तचन्द्रिका |
[ तद्धितप्र० ]
नादुपधालोपो नप्रत्ययश्च ॥ तमोऽस्यास्मिन्वा तमिस्रम् । तमशब्दस्योपधाया इत्वं रप्रत्ययश्च । शृङ्गमस्यास्मिन्वाऽस्ति शृङ्गिणः अत्र इनप्रत्ययो निपातनात् ॥ ऊर्जोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति ऊर्जस्वी ऊर्जस्वल: । विन्वलप्रत्ययो निपातनात् ॥ गौरस्यास्मिन् वाऽस्ति गोमी । मिन् प्रत्ययो निपातनात् ॥ मलोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति मलिनः मलीमसः । मलशब्दादिने मसप्रत्ययौ निपातनादिति || ज्योत्स्नाऽस्यास्मि - न्वाऽस्तीत्यणि ज्योत्स्नः शुक्लपक्षः ॥ तमिस्रमस्यास्मिन्वाऽस्ति तामित्रः कृष्णपक्षो 'नरकविशेषश्च ॥ ' तमिस्रा तामसी रात्रिज्योत्स्नी चन्द्रिकायाऽन्विता ' इत्यमरोक्तौ तु तमित्येतदादन्तं न त्वणन्तमिति न विरोधः ॥ तपोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति तापसः । विन्प्रत्ययोऽपि ।' तपस्वी ॥ सिकताऽस्यास्मिन्वाऽस्ति सैकतः इलप्रत्यये सिकतिलः ॥ वतौ तु सिकतावान् ॥ शर्कराऽस्यास्मिन्वाऽस्ति शार्करः । अणू । शर्करिलः । इलाः । शर्करा । तुपक्षे प्रत्ययस्य लुक् च भवति । सिकता । शर्करा । स्त्री शर्करा शर्करिलः शार्करः शर्करावति । देश एवादिमविवमुन्नेयाः सिकतावति ” इत्यमरः ॥ ( तत्त्वदी ० ) - जौत्स्न इति शुक्लपक्ष । तामिस्रः कृष्णपक्षे नरकविशेषे च ॥
44
(
ऊपशुषिमुष्कमधुखमुखकुञ्जनगपांशुपाण्डुभ्यो रः ) ऊपरः । शुषिरम् । मुष्करः । मधुरः । खरः मुखरः । कुञ्जरः । नगरम् | पांशुरः । पाण्डुरः ॥
L
(सुबोधिनी) - ऊषशुषिमुष्कमधुख मुखकुञ्जनग पांशुपाण्डुभ्यो रः ॥ एभ्यो रप्रत्ययः स्यादस्त्यर्थे ॥ ऊषोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति ऊषरः । स्यादूषः क्षारमृत्तिका ॥ ऊषवानूषरः' इत्यमरः । शुषिरस्यास्मिन्वाऽस्ति शुषिरः शुपिश्छिद्रम् | ' वंशादिकं तु शुषिरम्' इत्यमरः ॥ मुष्कोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति मुष्करः । मुष्कोण्डः ॥ मधुमाधुर्यमस्यास्मिन्वाऽस्ति मधुरः ॥ खमस्यास्मिन्वाऽस्ति खरः । महत् कण्ठविवरं खम् । गई रूढोऽयम् ॥ मुखमस्यास्मिन्वाऽस्ति मुखरः वाचालः । कुञ्जो हस्तिहनुरस्यास्मिन्वाऽस्ति कुञ्जरः ॥ नगा वृक्षाः पर्वताश्च ते अस्यास्मिन्वा सन्ति नगरम् । जातिशब्दोऽयम् । तेन स्त्रियां जातिलक्षण ईपू । नगरी । पांशू रजोऽस्यास्मिन्वाऽस्ति पांशुरः ॥ पाण्डुरस्यास्मिन्वाऽस्ति पाण्डुरः । ' हरिणः पाण्डुरः पाण्डुः ' इत्यमरः ॥
( तत्त्वदी ० ) - ऊषशुषीति ॥ ऊषा हरिणाः । पांशवः रजांसि । शुषिश्छिद्रम् । कुञ्जो हस्तिहनुः ॥ नगरमिति ॥ नगाः वृक्षाः पर्वताश्च । जातिशब्दत्वान्नगरीत्यपि ॥ पाण्डुर इति ॥ पाण्डुः शुक्लो वर्णस्तद्वान् ॥
( कच्वा ह्रस्वत्वं च ) कच्छुरः ।
4