Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 305

[ समासप्र० ] टीकाद्वयोपेता।
(२८९) जीविकां प्राप्तजीविकः । आपन्नजीविकः । अलं कुमार्यै अलंकुमारिः । निष्कौशाम्बिः॥ __ (सुबोधिनी )-द्विगुप्राप्तापन्नालंपूर्वप्रादिसमासे न ॥ द्विगुसमासे प्राप्तापन्नालंपूर्वसमासे प्रादिसमासे च परपदतुल्यं लिंगं न भवति ॥ पञ्चमु कपालेषु संस्कृतः। तद्धिताथें द्विगुः । संस्कृतार्थेऽण् । तस्य लुक् च । तद्धितार्थे द्विगुर्विशेष्यानिघ्नः। पुरो दाश्यते इति । 'दाश दाने' कर्मणि घञ् । निपातनादस्य डः । पुरोडाशः ॥ प्राप्तजीवकः ॥ आपन्नजीविकः । अलंकुमारिः। तत्पुरुषा एते । 'अन्यार्थ' इति ह्रस्वः ॥ प्रादिसमासो यथा । प्रादयो गताद्यर्थे प्रथमया । प्रगत आचार्यः प्राचार्यः। दुराचारः पुरुषो दुष्पुरुषः। प्रगतः पितामहः प्रपितामह इत्यादि ॥ अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया । अतिक्रान्तो मालाम् अतिमालः। 'अन्याथें' इति ह्रस्वः ॥ अभिगतो मुखम् अभिमुखः । उद्गतो वेलाम् उद्देलः । प्रतिगतोऽसं प्रत्यक्ष इत्यादि। अवादयः कुष्टाद्यर्थे तृतीयया । अवक्रुष्टः कोकिलया अवकोकिलः । 'अन्यार्थे' इति ह्रस्वः । परिणद्धो वीरुधापरिवीरुत् । पर्यादयो ग्लानाद्ययें चतुर्थ्या। परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः । गुरुकुलवासादिना परिग्लानोऽध्ययनायेत्यर्थः ॥ निरादयः क्रान्ताद्यर्थे पञ्चम्या । निष्क्रान्तः कौशाम्ब्याः निष्कौशाम्बिः । 'अन्यार्थ' इति ह्रस्वः । उत्कान्ता कुलातु उत्कुला । निर्गतमगुलिभ्यो निरगुलम् । अस्वपदविग्रहेण नित्यसमासा एते ॥ इति प्रादिसमासाः॥ . ( तत्त्वदी०)-निष्कौशाम्बिरिति ॥ कौशाम्व्या निर्गत इति विग्रहः ॥
(अश्ववडवयोर्द्वन्द्वः पूर्ववल्लिङ्गः ) अश्ववडवान् ॥ ( सुबोधिनी )-अश्ववडवयोर्द्वन्द्वः पूर्ववल्लिङ्गः ॥ सूत्रे द्विवचनमविवक्षितम् । बहुत्वेशप (लिंगस्य दर्शनात् ॥ अश्वश्च वडवा च अश्ववडवौ । निपातनादापो निवृत्तिः । बहुत्वे पुंलिंगं दर्शयति । अश्ववडवान् । अश्ववडवैः । विभाषा वृक्षेति पक्षे समाहारद्वन्द्वेऽश्ववडवम् । क्रियाव्ययविशेषणानां क्लीवत्वमेकवचनं च । क्रियाविशेषणानामव्ययविशेषणानां चैकवचनं क्लीवत्वं च भवति ॥
(राबाह्नाहान्ताः पुंस्येव ) अहोरात्रः। पूर्वरात्रः । पूर्वाह्नः । व्यह्नः ॥ (सुबोधिनी)-रात्राहाहान्ताः पुंस्येव ॥ परवलिंगतापवादोऽप्ययं परत्वात्समाहारनपुंसकतां बाधते ॥ अप्रत्ययान्तो रात्रिशब्दष्टप्रत्ययान्तोऽहन्शब्दः । एतदन्ता द्वन्द्वद्विगुतत्पुरुषकर्मधारयाः पुंल्लिंगे एव भवन्ति । अहश्च रात्रिश्च अन इति नस्य सः। अहोरात्रः । अहःपूर्वाद्रात्रिशब्दादः समाहारे इत्यप्रत्ययः । रात्रेः पूर्वभागः