Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 326

(३१०) सिद्धान्तचन्द्रिका। [तद्धितप्र०] अर्वन्तम् अञ्चतीति अर्वाक "निकृष्टप्रतिकृष्टाई रेफयाप्यावमाधमाः।" इत्यमरः ॥ दिशि तु प्राची दिक् ॥ अचेीर्घश्चेति अलोपे पूर्वकारदीर्घः ॥ उदीची दिक् । तिरश्चादयः इति उदीचादेशः ॥ कुलस्यापत्यमिति कुलीनः॥ तदन्तादपि । महच्च तत्कुलं चेति सहादेः सादिरिति महाकुलस्यापत्यं महाकुलीनः ॥ आढयं च तत्कुलं च आढयकुलम् । आढयकुलस्यापत्यमाढयकुलीनः॥
(तत्त्वदी०)-केनेयेका इति ॥ कश्च ईनश्च इयश्च इकञ्च ते । देवतेदमर्थ इत्यत्र देवतेदमोरिति वक्तव्येऽर्थग्रहणं स्पष्टार्थमिहानुवर्तते ॥ ततश्चोक्ता इत्याशयेनाह-उत्तेत्यादि । सध्रीचीन इति ॥ सध्यङ्डेवेति विग्रहे स्वार्थे ईनः । णित्त्वाभावान्न वृद्धिः। एवं सम्यङ्ङेव समीचीनः । अचर्दीर्घश्चेत्यकारलोपे पूर्वस्येकारस्य दीर्घः । तस्यापि तद्धिते विधानात् ॥
(क्वचिद्यलोपः ) कन्याया अपत्यं कानीनः । कात्यस्येमे कातीयाः छात्राः । गार्गीयाः । रेवत्या अपत्यं रैवतिकः । पुष्येण युक्ता पौर्णमासी पौषी । तैषी । क्षत्रस्यापमं क्षत्रियः । शुको देवताऽस्य शुक्रियम् । इन्द्रस्य लिंगमिन्द्रियम् । अक्षैर्दीव्यतीत्याक्षिकः । कुद्दालैः खनति कौदालिकः । हलं वहति हालिकः । शब्दं करोति शाब्दिकः । दाईरिकः । धर्म चरति धार्मिकः । आधर्मिकः । पक्षिणो हन्ति पाक्षिकः । शाकुनिकः । तैत्तिरिकः । मात्स्यिकः । मैनिकः । मार्गिकः । सारंगिकः । पुराणमधीते पौराणिकः । ऐतिहासिकः । वैदिकः॥
(सुबोधिनी)-क्वचिद्यलोपः । क्वचिद्धसात्परस्य यकारस्य लोपः स्यात् तद्धिते स्वरे न त्वाकार ॥ कन्याया अपत्यमिति एयणोऽपवाद ईनः । यस्येत्यालोपः। ततो यलोपः। णितो वेति णित्त्वाइद्धिः। कानीनो व्यासः कर्णश्च । अविवाहिताया अपत्यमित्यर्थः ॥ कात्यस्येमे गर्गादिण्यान्तात् णीये यलोपः । कातीयाः ॥ गार्यस्येमे गार्गीयाः । यलोपः ॥ न त्वाकारे इति किम् । गाायणः । इह न यलोपः॥ रैवतिकः । णितो वेति णित्त्वाइद्धिः। रेवती अश्वपाली मणिपाली द्वारपाली इत्यादिरेवत्यादयः ॥ नक्षत्रेण युक्तः कालः ॥ तृतीयान्तनक्षत्रशब्दात्प्रत्यया युक्तः काल इत्यर्थे । पुष्येण युक्तं पौषमहः । अण् । तिष्यपुष्ययोनक्षत्राणीति यलोपः। स्त्रियां तुव्रण ईप्' । पौषी ॥ तिष्येण युक्ता तैषी ॥ क्षत्रशब्दाजातावियः । क्षत्रियः। क्षात्रिरन्यः ॥ शुक्रियं हविः ॥ इयः ॥ इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गं चिह्नमिति इन्द्रियम् ॥ तेन दीव्यति खनति जयति जितम् । तेनेति तृतीयान्तादिको दीव्यत्यादिष्वर्थेषु । णितो वेति णित्वादृद्धिः । अझैः पाशकैर्दीव्यत्याक्षिकः ॥ कुद्दालैः खनात कौदालि.