Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 317

[तद्धिता०] टीकाद्वयोपेता।
(३०१) (तत्त्वदी०)-अवन्तीति ॥ अवन्तेरपत्यमिति विग्रहः । पुमांस्त्वावन्त्यः॥ कुन्तीति ।। कुन्तेरपत्यमिति विग्रहः ॥ कुरूरिति ॥ कुरोरपत्यं स्त्री कुरूः । उत ऊरित्यूः । पुमांस्तु कौरव्यः । शूरसेनस्यापत्यं शूरसेनी। पुमान् शौरसेनः ॥
(देवतेदमर्थे ) देवतार्थे इदमर्थे चोक्ता वक्ष्यमाणाश्च प्रत्ययाः॥ इन्द्रो देवताऽस्य ऐन्द्रम् । सौम्यम् । आग्नेयम् । गृहमेधीयम् । वास्तोप्पतीयम् । अग्नीषोमीयम् । मरुत्वतीयम् ॥
(सुबोधिनी )-देवतेदमर्थ ॥ देवता च इदं च अनयोः समाहारो देवतेदं देवतेदं चासो अर्थश्च देवतेदमर्थस्तस्मिन् देवतेदमर्थे । त्यज्यमानद्रव्ये उद्देश्यविशेषो देवता। इन्द्वान्ते श्रूयमाणत्वात्प्रत्येकमर्थशब्दः संबध्यते । देवतार्थे इदमर्थे च उक्ता वक्ष्यमाणाश्च प्रत्ययाः स्युः। अण इञ् ण्यः आयनण एयण णीय आरण ऐरण ड्यण एते उक्तप्रत्ययाः। इन्द्रो देवता अस्येति ऐन्द्रं हविः॥ अत्र प्रथमान्तात्प्रत्ययो देवताऽस्येति षष्ठयर्थे । अन्योक्ते प्रथमति तद्धितेनोक्ते संबन्धे प्रथमा। स्त्रियां तु व्रण ईन् । ऐन्द्री दिक् । सोमो देवताऽस्योत सौम्यं ण्यः। नदादित्वादीप् । सौमी ऋक् । हसात्तद्धितयस्येपीति यलोपः ॥ अग्निदेवताऽस्येति आग्नेयम् । एयण् । अणन्तत्वादीप् । आग्नेयी ॥ गृहमेधशब्दोऽदन्तः । गृहमेधो देवताऽस्येति गृहमेधीयम् ॥ गृहमेध्यम् ॥ वास्तोष्पतिर्देवताऽस्येति वास्तोष्पतीयम् । वास्तोष्पत्यम् । “वास्तोष्पतिः सुरपतिः" इत्यमरः ॥ वास्तोः पतिः वास्तोष्पतिः । “वेश्मभूर्वास्तुरस्त्रियाम्" इत्यमरः ॥ अग्नीषोमी देवते अस्योत अग्नीषोमीयम् । अग्नीषोम्यम् ॥ मरुत्वान् देवताऽस्येति मरुत्वतीयम् । मरुत्वत्यम् । इन्द्रो मरुत्वान्मघवा" इत्यमरः ॥
( तत्त्वदी० )-देवतेदमर्थे इति ॥ देवता च इदं चानयोः समाहारः देवतेदम् । स चासावर्थश्च देवतेदमर्थस्तस्मिन् । द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणत्वादर्थशब्दस्य प्रत्येकं योग इत्याशयेनाहदेवतार्थे इत्यादि । इन्द्रा देवताऽस्येति ॥ त्यज्यमानद्रव्ये उद्देश्यविशेषो देवता मन्त्रस्तुत्या च ॥ ननु देवतार्थस्यापि इदमर्थत्वाद्देवताग्रहण व्यर्थमिति चेत्सत्यम् । इदमर्थे इन्द्र संबन्धि हविरिति बोधः । देवतार्थे तु इन्द्रदेवतोद्देश्यक हविरिति विशेषबोधार्थ पृथक् ॥
(अपोनपादपानपातोरपोनप्तृअपानप्तृआदेशौ) इयेययोः परतः ॥ अपोनप्त्रियम्--अपोनप्वीयम् । अपान्नप्त्रियम्- अपानवीयम् ॥
(सुबोधिनी )-अपोनपादपान्नपातोरपोनप्तृअपान्नप्तृआदेशौ ॥ इयेययोः परतः एतयोः अपोनप्त अपानप्त आदेशौ स्तः ॥ अपोनपाद्देवताऽस्येति । अपानपादेवताऽस्येति ॥