Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 312

(२९६) सिद्धान्तचन्द्रिका। [तद्धितप्र०] मिति ॥ गामुपगत उपगुः । नाम्नश्चेति समासो गोरिति ह्रस्वः ॥ उपगुर्यादवविशेषः उद्धवपूवजेषु कश्चन । अणः प्रयोगे उक्तार्थानामप्रयोग इति न्यायादपत्यशब्दस्याप्रयोगः ॥ मृगापत्ये मृगत्वसत्त्वान्न तद्वाचिभ्यस्तद्धितः । उपगुत्वं त्वौपगवे नास्तीति भवत्यपत्यप्रत्ययः ॥ * (ऋ उरणि) संख्यासंभद्रपूर्वस्य मातृशब्दस्य ऋत उर्भवत्यणि परे ॥ पाण्मातुरः । सामातुरः । भाद्रमातुरः ॥ . (सुबोधिनी)-ऋउरणि ॥ सामान्यशब्दस्यापि लक्ष्यानुसारात् विशेषपरत्वं बोध्यम् । तेन संख्यादिपूर्वस्य मातृशब्दस्य लाभः । षष्णां मातृणामपत्यमिति तद्धितार्थे द्विगुसमासोऽयम् । न तु षण्मातृणामपत्यमिति विग्रहः। दिक्संख्ये संज्ञायामिति नियमेनासंज्ञायां समासाभावात् । तद्धितान्तस्य संज्ञात्वेऽपि समासस्यासंज्ञात्वात् । आदिस्वरवृद्धिः षो ड इति डत्वम् । क्वचिजबस्यापि म इति डस्य णः । उर् । पाण्मातुरः ॥ द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः। द्वैमात्रेयश्च विनायकः ॥ संमातुरपत्यं सांमातुरः ॥ भद्रमातुरपत्यं भाद्रमातुरः॥
(तत्त्वदी०)-ऋ उरणीति ॥ मातृशब्दस्येति जननीवाचकस्यैव ग्रहणं व्याख्यानात् ॥ षण्णां मातृणामपत्यमिति ॥ संख्यापूर्वो द्विगुरिति तद्धितार्थे द्विगुः । अमे जमा वेत्यत्र व्यवस्थितत्वाश्रयणात्क्वचिज्जबस्यापि डकारस्य जमानां मध्ये सवर्णत्वेन णकारः ॥
(शिवादेवाण ) शैवः। गांगः ॥ (सुबोधिनी) शिवादेश्चाण ॥ शिवादेरण स्यादपत्येऽथें ॥ इञपवादोऽयम् ॥ शिवस्यापत्यं शैवः ॥ लह्यस्यापत्यं लाह्यः॥ गङ्गाया अपत्यं गाङ्गः ॥ पक्षे गाङ्गेयः एयण ॥ शिव ककुत्स्थ वेतण्ड जरत्कारु विपाश् तक्षन् विश्रवण रवण ऋष्टिषेण विरूपाक्ष इति शिवादिः ॥ ( तत्त्वदी० )-शिवादेश्चेति ॥ अत इति योगविभागात शिवादेरकारान्तादप्यण् ॥
(अत इअनृपेः ) अकारान्तान्नानोऽनृषिशब्दादपत्येऽर्थे इञ् ॥ दैवदत्तिः । धरिः । दाशरथिः । पौरन्दरिः॥
(सुबोधिनी ) अत इञनृषेः॥ ऋषिवाचकाददन्तात्तु अणेव भवति । अनृषिवाचकमदन्तं यत्प्रातिपदिकं तत्प्रकृतिकात् षष्ठयन्तादिञ् स्यादपत्येऽर्थे ॥ देवदत्तस्यापत्यं दैवदत्तिः॥ श्रीधरस्यापत्यं त्रैधरिः।। दशरथस्यापत्यं दाशरथिः॥ पुरन्दरस्यापत्यं पौरन्दरिः॥
(तत्त्वदी)-अत इञनृषेरिति ॥ अत्रात इति योगविभागः। तेनाकारान्तादनृषिवाचकादप्यण । भैमसेन इत्यादि ॥