Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 285

[ समासप्र० ]
टीकाद्वयोपेता। (२६९) केशेषु गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवृत्तमिति केशाकेशि ॥ दंडैश्च दंडैश्च प्रत्येदं युद्धं प्रवृत्तमिति दंडादांड ॥ मुष्टिभिर्मुष्टिभिः प्रत्येदं युद्धं प्रवृत्तमिति मुष्टीमुष्टि ॥ बाहुषु बाहुषु गृहीत्वा इदं युद्धं प्रवृत्तमिति वोऽव् यस्वरे इत्यवादेशः। बाहूबाहवि ॥ अथ समासान्तप्रत्यया उच्यन्ते ॥ पूरणार्थप्रत्ययान्तं यत् स्त्रीलिङ्गं तदन्तात् प्रमाण्यन्ताच्च बहुवीरः ॥ कल्याणीपञ्चा रात्रयः । अत्र संख्यापूरणे मट् । पूरणार्थप्रत्ययान्ते इति पुंवद्भावनिषेधः॥ स्त्री प्रमाणी यस्य स स्त्रीप्रमाणः। नित्यस्त्रीत्वान्न पुंवद्भावः।। प्रमाति अनयेति प्रमाणी । करणे युट् । प्रधाने कार्यसंप्रत्यय इति न्यायात् प्रधान पूरणार्थप्रत्यययान्तस्त्रीलिङ्ग एवाप्रत्ययः पुंवद्भावानषेधश्च । रात्रिः पूरणार्थप्रत्ययवाच्या चेत्युक्तोदाहरणे मुख्या। अन्यत्र तु कल्याणपञ्चमीका पक्षः। क एव ॥ नक्षत्रार्थ नेतृशब्दान्तात् बहुव्रीहरः । मृगो मृगशीर्षनक्षत्रं नेता नायको यासां ताः मृगनेत्रा रात्रयः॥ अन्तर्बहिःपूर्वपदालोमन्नन्ताद्बहुव्रीहरः। अन्तलामः। बहिलोमः । नो वेति टिलोपः॥ नासिकान्ताद्वहुव्रीहरः । स्थूलपूर्वोत्तु न । द्राव नासिका यस्येति सहादेरिति नासिकाया नम् । गुणसः। खरा नासिका यस्य स खरणसः । उभयत्र संज्ञायामः । असंज्ञायां खुरखराभ्यां नासिकाया वा अप्रत्ययः । खुरणसः-खुरणाः । खरणस:खरणाः ॥ उपसगाँच्च नासिकाया अः असंज्ञायाम्। उन्नता नासिका यस्य स उन्नसः। प्रगता नासिका यस्य स प्रणसः ॥ स्थूलपूर्वोत्किम् । स्थूलनासिकः ।। सुपातमुश्वसुदिवशारिकुक्षिचतुरस्रणीपदाजपदप्रोष्ठपदा अप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते बहुव्रीहौ।शोभनं प्रातरस्येति सुप्रातः। रनिवृत्तिनिपातनात् ॥ शोभनं श्वोऽस्यति सुश्वः। सनिवृत्तिनिपातनात् ॥ शोभनं दिवाऽस्येति सुदिवः ॥ शारेरिव कुक्षिरस्यति शारिकुक्षः ॥ चतस्रोऽश्रयोऽस्येति चतुरस्रः।तालव्यशस्य दन्त्यः सो निपातनात्॥ एण्या इव पादा यस्यति एणीपदः ॥ अजपदः । प्रोष्ठपदः । निपातनात्पदादेशः ॥ नजदुःसुपूर्वपदालिसक्थिशक्त्यन्ताबहुव्रीहेरो वा । अहल:-आहिलः । असक्थः-असक्थिः। अशक्तः-अशक्तिः॥ईदूदन्तस्त्रीलिङ्गोत्तरपदादृदन्तोत्तरपदाच्च बहुव्रीहेः कः। कल्याणी पञ्चमी रात्रियस्मिन् स कल्याणपञ्चमीकः पक्षः ॥ बहवः कर्तारो यस्य स बहुकर्तृकः प्रसादः ।। उरःप्रभृत्यन्ताबहुव्रीहेः कः । व्यूढं विशालमुरो स व्यूढोरस्कः ॥ प्रियं सर्पिर्यस्य स प्रियसर्पिष्कः । वाचस्पत्यादित्वात् सषौ । इहोर प्रभृतौ पुमान् अनड्वान् पयः नौः लक्ष्मीरित्यायेकवचनान्तादेव कः । द्विवचनबहुवचनान्तेभ्यस्तु वैकल्पिकः को भवतीति विवेकः । यथा। द्विपुमान्-द्विपुंस्कः। नपूर्वादर्थात्को बहुव्रीहौ । अनर्थकः ॥ इन्नन्ताद्वहुव्रीहेः कः स्त्रियाम् । बहुदंडिका नगरी ॥ अनुक्तसमासान्तादहुबोहेर्वा कः। महायशस्क:-महायशाः ॥ आवन्तस्य वा ह्रस्वः के । बहुमालाक:-बहुमालकः । काभावे बहुमालः॥ ईयम्प्रत्ययान्तोत्तरपदागहुव्रीहर्ने कः। बहवः श्रेयांसोऽस्य स बहुश्रेयान् । 'अन्यार्थ' इति ह्रस्वे प्राप्ते ईयस्प्रत्ययान्तस्य स्त्रीलिङ्गस्य ह्रस्वो न बहुव्रीहौ ।