Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 288

(२७२)
सिद्धान्तचन्द्रिका। [ समासप०] द्विभूमः । त्रिभूमः प्रासादः। बहुव्रीहावेव ॥ संख्यामा नदीगोदावरीभ्यामः । पञ्चनदम् । सप्तगोदावरम् । अव्ययीभावे एतौ॥ नाभेरः । पद्म नामावस्येति पद्माकारा नाभिरस्येति वा पद्मनाभः ॥ अचक्षुः पर्यायादक्ष्णोऽप्रत्ययः। गवां किरणानामक्षि रन्ध्रमिवेति गवाक्षः ॥ ब्रह्महस्तिपल्यराजभ्यो वर्चसोऽप्रत्ययः । ब्रह्मवर्चसम् । हस्तिवर्चसम् । पलं मांसमर्हतीति पल्यो मांसभोजी पल्यवर्चसम् । राजवर्चसम् । षष्ठीतत्पुरुषोऽत्र ॥ अवसमन्धेभ्यस्तमसोऽप्रत्ययः। अवहीनं तम इति अवतमसम् । समन्तात् तम इति संतमसम् । अन्धयतीति अन्धम् । 'अन्ध दृष्टयुपघाते' चुरादिरस्मात्पचाद्यप्रत्ययः । अन्धं गाढं तम इत्यन्धतमसम् ।। श्वस्शब्दावसीय श्रेयोभ्यामः । वसुशब्दः प्रशस्तवाची तस्मादीयसुप्रत्यये वसीय इति । श्वस्शब्दस्तु कालवाच्यप्यत्राशीविषयताद्योतकोऽस्ति । श्वोवसीयसम् । श्वःश्रेयसम् । कर्मधारयोऽत्र ॥ अन्वव. तप्तेभ्यो रहाशब्दादः। रह इत्यनेनाऽप्रकाशमुच्यते । अनुगतं रह इत्यनुरहसम् । अवहीनं रह इत्यवरहसम् । अनुगतं रहोऽस्मिन्नित्यादि बहुव्रीहिर्वा । तप्तं च तद रहश्चति तप्तरहसम् । परेणानधिगम्यमित्यर्थः ॥ प्रतेरुरस्शब्दादः । उरसि इति प्रत्युरसम् । सप्तम्यर्थे अव्ययीभावोऽयम् ॥ अप्रत्ययान्तमनुगवं दीर्घत्वे निपात्यते । अनुगवं यानम् । गोदैर्घ्यसदृशदैोपलक्षितमित्यर्थः ॥ उपसर्गादध्वशब्दादः। प्रगतोऽध्यानामति प्राध्वो रथः ॥ अचतुरविचतुरसुचतुरात्रिचतुरउपचतुरस्त्रीपुंसधेन्वनडुहऋ. क्सामवाङ्मनसाऽसिभुवदारगर्विष्ठीवपदष्ठीवनक्तंदिवरात्रिंदिवाऽहर्दिवसरजसनिःश्रेय सपुरुषायुषद्वयायुषत्र्यायुषऋग्यजुषजातोक्षमहोक्षवृद्धोक्षोपशुनगोष्ठश्वाः । अप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । अविद्यमानानि चत्वार्यस्येति अचतुरः । विचतुरः। सुचतुरः । त्रयश्चत्वारो वेति त्रिचतुराः । चतुणी समीपे ये सन्ति ते उपचतुराः । एते पञ्च बहवीहयः। तेन तत्पुरुषे अचत्वारो विचत्वार इत्येवं भवतीति भावः ॥ स्त्रीपुसौ ॥धेन्वनडुहौ ॥ ऋक्सामे । वाङ्मनसे । अक्षिणी च भ्रुवा च अक्षिध्रुवम् । प्राण्यङ्गत्वादेकवद्भावः । दाराश्च गावश्च दारगवम् । ऊरू च अष्ठीवन्तौ च उर्वष्ठीवम् । निपातनाहिलोपः । “जानूरुपष्ठिीवदस्त्रियाम्” इति “ सक्थि क्लीवे पुमानूरुः" इति चामरः ॥ पदष्ठीवम् । निपातनात् पादस्य पद् । प्राण्यंगत्वादेकवदुभयत्र । नक्तं च दिवा च नक्तंदिवम् । रात्रौ च दिवा च रात्रिंदिवम् । रात्रेन्तित्वं निपातनात । अहनि च दिवा चेति अहर्दिवम् । वीप्तायां द्वन्द्वो निपात्यते । अहन्यहनीत्यर्थः । एते एकादश द्वन्द्वाः॥ रजः अपि अपरित्यज्येति सरजसम् । साकल्येऽव्ययीभावोऽयम् । बहुव्रीहौ तु रजप्ता सह वर्तते इति सरजसं पङ्कजमिति । निश्चितं श्रेय इति निःश्रेयसम् । तत्पुरुष एवायम् । बहुव्रीहौ तु न। निश्चितं श्रेयो यनेति निःश्रेयान् पुरुषः। पुरुषस्यायुः पुरुषायुषम् । तत्पुरुषोऽयम् । व्यायुषम् । व्यायुषम् । एतौ द्विगू । ऋग्यजुषम । द्वन्दोऽयम् । जातोक्षः । महोक्षः । वृद्धोक्षः । एते त्रयः