Siddhant Chandrika Purvarddham

Author(s): Ramsharma Pandit
Publisher: Kshemraj Krishnadas

Page 286

(२७०) सिद्धान्तचन्द्रिका। [समासप्र० ] बवयः श्रेयस्योऽस्य स बहुश्रेयसी ॥ बहुव्रीहौ किम् । आश्रेियासः ॥ संख्ये बहुबीहेडों न तु बहुगणाभ्याम् । उपदशाः ॥ बहुगणाभ्यां तु उपबहवः। उपगणाः । स्वाङ्गवाचिसक्थ्यक्ष्यन्ताद्बहुव्रीहेष्टः । टित्त्वादीप् । दीर्घे सक्थिनी यस्य स दीर्घसक्थः। जलजाक्षी ॥ स्वाङ्गवाचीति किम् । दीर्घसक्थि शकटम् । स्थूलानि अक्षीणि पर्वाणि यस्याः सा स्थूलाक्षा वेणुयष्टिः। वक्ष्यमाणो डपत्ययः ॥ अङ्गुल्यन्ताद्वहुव्रीहेष्टो दारुण्यर्थे । पञ्चाङ्गुलयो यस्य तत्पश्चाङ्गुलं दारु।अङ्गलिसदृशावयवं धान्यादिविक्षेपकाष्ठम् ॥ बहुव्रीहोरति किम्। अङ्गुली प्रमाणमस्या इति व्यङ्गुला यष्टिः॥ तद्धितार्थे द्विगुः। प्रमाणे द्वयसट्दघ्नट्मात्रटः' इति मात्रट् तस्य लुक् चाततः समासान्तोऽप्रत्ययः।। दारुणि किम्। पञ्चाङ्गुलिहस्तः ॥ द्वित्रिपूर्वात मूर्द्धान्ताद्वहुव्रीहेष्टः । द्विमूर्द्धः। त्रिमूर्द्धः । नो वेति टिलोपः ॥ सुहरिततृणसोमेभ्यः पराद् जम्भादन बहुव्रीहौ ।'जम्भो भक्ष्ये च दन्ते च' इति ॥ शोभनो जम्भो यस्य स सुजम्भा । हरितजम्मा । तृणं जम्भो भक्ष्यं यस्य तृणमिव जम्मा दन्ता यस्येति वा तृणजम्मा । सोमजम्भा ॥ व्याधयोगे दक्षि
मैत्यन्नन्तं निपात्यते बहुव्रीहो । दक्षिणे ईमै व्रणं यस्य स दक्षिणेर्मा मृगः । व्याधेन कृतव्रण इत्यर्थः ॥ क्रियाव्यतिहारे बहुव्रीहरिः । केशाकेशि । मुसलामुसाले । प्रहरणेऽर्थे द्विदण्डि । दिमुसाल । उभाहस्ति । उभयाहस्ति । इति इप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते बहुव्रीहौ । द्वौ दण्डौ यस्मिन् प्रहरणे तद्विदण्डि । द्विमुसलि । उभाहस्ति । उभयाहस्ति । निपातनाद्वा उभयति ॥ इति बहुव्रीहिः ॥ अथ द्विगुतत्पुरुषकर्मधारयसमासान्ताः॥ गोन्ताद् द्विगुतत्पुरुषकर्मधारयाट्टो न तु तद्धितलुकि । पञ्चगवम् ॥ तद्धितलुकि नति किम् । पञ्चभिगोभिः क्रीत इति पञ्चगुः । क्रीतार्थ इकस्तस्य लुक च । देवगवी ॥ परमगवी ॥ संख्याव्ययादरमुल्यन्ताद् द्विगुतत्पुरुषकर्मधारयादः। हे अंगुली प्रमाणमस्येति यंगुलं दारु । प्रमाणे द्वयसडिति मात्रट तस्य लुक् च ॥ निर्गतमंगुलिभ्य इति निरंगुलम् ॥ एकांगुला । सवैकदशसंख्यातपुण्यसंख्याव्ययेभ्यो रात्रेरः दिमुतत्पुरुषकर्मधारये । सो चासो रात्रिश्चति । रात्राहाहान्ता इति पुंस्त्वम् । सर्वरात्रः । रात्रे पूर्वमिति पूर्वरात्रः । संख्यातरात्रः । पुण्यरात्रः। द्वयोः रात्र्योः समाहार इति संख्यापूर्व रात्रमिति क्लीवता । द्विरात्रम् । अतिक्रान्तो रात्रिमित्यतिरात्रः ॥ राजाहःसखिभ्यष्टो द्विगुतत्पुरुषकर्मधारये । कविराजः। उत्तमाहः। रात्राहाहान्ता इति पुंस्त्वम् ॥ पुण्याहम् । पुण्यसुदिनाभ्यामिति क्लीबता ॥ कृष्णसखः ॥ पञ्चाङ्गम् ॥ मुख्यवाचिन उरसष्टः तत्पुरुष । अश्वानामुर इत्येवेत्यश्वोरसम् । मुख्योऽश्व इत्यर्थः ॥ अनोऽश्माऽयःसरोभ्यष्टो जातिसंज्ञार्थे तत्पुरुषकर्मधारये । उपानसम् ॥ अमृताश्मः॥ कालायसः। मण्डूकसरसमिति जातिः ॥ महानसम् ॥ पिण्डाइमः॥ लोहितायसम् ॥ जलसरसमिति संज्ञा ॥ ग्रामकोटाभ्यां तक्ष्णस्तत्पुरुषकर्मधारये । ग्रामस्य तक्षा ग्रामतक्षः । साधारण इत्यर्थः। कुट्यां भवः कौटः स्व