________________
જેન શૈલીનું પૃથક અસ્તિત્વ ચિત્રોમાં અજંતા શૈલીને પણ પ્રભાવ છે એવું સ્વીકારીએ, તે પછી બીજી લાંબી ચિંતા કે ચર્ચા કરવાની રહેતી નથી. “પાલ શૈલી'—જે “જૈન શૈલી' જેટલી જ પ્રાચીન છે તે-નાં ચિત્રોમાં પણ અજંતા શૈલીનો પ્રભાવ ઊતર્યો છે, અને છતાં જે તે સ્વતંત્ર શૈલી તરીકે જ ઓળખાતી હોય, તો અજંતા-ઇલોરાની અસરને સહકાર લઈને પોતાનું આગવું પિત અને વ્યક્તિત્વ રચનાર, જૈન ગ્રંથચિત્રોની કલા “જૈન શૈલી તરીકે શા માટે ન ઓળખાય?
૬. આ શૈલીને “જૈન શૈલી' તરીકે ઓળખવાનું બીજું પણ એક કારણ જણાય છે. શૈન ગ્રંથોનાં લઘુચિત્રો લટકતી આંખ અથવા દોઢ આંખવાળાં હોય છે. અને આવી, બહાર ઉપસી આવેલી આંખો જેમ જેમ ચિત્રોમાં તેમ જૈન પ્રતિમાઓમાં પણ જોવા મળે છે. કેટલાક વિદ્વાને કહે છે કે, ચિત્રોમાં ઉપસી આવેલી દેખાતી આંખ, એ જેન પ્રતિમા–
શિપ તરફથી ચિત્રકલાને મળેલી વિશિષ્ટતા છે; એટલે કે જેની પ્રતિમાઓમાં કરાતા ચક્ષ-નિર્માણનું, ચિત્રોમાં અનુકરણ થયું છે.
આ વિષયમાં મારી કલ્પના એવી છે કે, આપણને મળેલી જૂનામાં જૂની પ્રતિમાઓમાં પણ, ઉપસેલી આંખે કયાંય જોવામાં આવી નથી; જમીનમાંથી ખોદકામ કરતાં વળી આવેલી પ્રાચીન પ્રતિમાઓમાં કે પ્રતિમાઓની સાથે, કયાંય, ચક્ષુઓ–જે પ્રતિમાની અસલ આંખ ઉપર પાછળથી લગાડવાનાં હોય છે અને તેને જ લીધે પ્રતિમાની આંખો ઉપસેલી હોય તેવું લાગે છે તે–નીકળી નથી; અને બીજી તરફ જૂનામાં જૂનાં જૈન ગ્રંથચિત્રો જોઈએ, તો તેમાં દોરાયેલી આકૃતિની આંખો તે લટકતી કે ઉપસી આવેલી જ હોય છે; આ ઉપરથી લાગે છે કે ઉપસેલી આંખો એ ચિત્રકલા તરફથી મૂર્તિશિલ્પને મળેલી ભેટ હોવી જોઈએ. અર્થાત, ચિત્રોમાં આવી ઉપસેલી કે લટકતી આંખો જોઈને. કઈકને કયારેક, ગમે તે કારણસર, વિચાર આવ્યો હોય અને તે ઉપરથી તેણે મૂર્તિ એમાં પણ ચક્ષુઓ. લગાડવાની પ્રથા આરંભાવી હોય, એ જે હોય તે, પણ આ ઉપરથી એક વાત નક્કી થાય છે કે જન ચિત્રકલાને જૈન મૂર્તિકલા સાથે ગાઢ સંબંધ અને સંપર્ક છે; અને તેથી જ, પ્રસ્તુત ચિત્રશૈલીને “જૈન શૈલી ? કહેવાનું એક વધુ કારણ આપણને મળી આવે છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
