________________
શાન્તિનાથચરિત્ર-ચિત્રપદ્રિકા ગુજરાતની અથવા પશ્ચિમ ભારતની મધ્યકાલીન ચિત્રકળાના ઉપલબ્ધ જૂનામાં જૂના નમૂનાએમાં, અજંતા અને ઈલોરાની ચિત્ર-શૈલીની અસર જોવા મળે છે. બારમા સૈકાની કાષ્ઠપટ્ટિકાઓમાં પણ એ અસર ઊતરી આવી હોવાનું નક્કી થયું છે. પણ પ્રસ્તુત કાષ્ઠપટ્ટિકાગત આકૃતિઓની અજંતાની આકૃતિઓ સાથેની સરખામણી કરતાં એમાં વર્તાતી સ્થલતા, જાણે ખેંચીને લાંબાં કરવામાં આવ્યા હોય તેવા નાકને લીધે નમણાશ અને કુમાશ વગરનાં તેમ જ લંબચોરસ અને લંબગોળ એ બે ભૌમિતિક આકૃતિઓના મિશ્રણથી નીપજાવવામાં આવ્યા હોય તેવા ભાસતા ચહેરા, ઉપસેલી છાતી, કી ગરદનો અને અહીની સ્થલ આકૃતિઓ માટે બંધબેસતા લાગે તેવા ટૂંકા કદના હાથ અને પગ, સરખામણીમાં ઓછાં પીનપયોધરવાળી સ્ત્રીઓ; આ બધું જોતાં આ કાષ્ઠપટિકામાં અજંતાઈલોરાની શૈલીની અસર નામશેષ થઈ ગઈ હોય એમ લાગે છે. વળી, અંજતાશૈલીની આંખો અને આઠ જોતાં જ, અનાયાસે થઈ આવતું કમળ કે કમળપત્રનું સ્મરણ પણ અહીં નથી થતું.
આ જ વાતને બીજી રીતે આમ કહી શકાય: પશ્ચિમ ભારતની સ્વતંત્ર અને તે પણ જૈન કળા રેલીના પ્રારંભિક નમૂનાઓ પૈકી આ એક છે.
(ચિત્ર-૧૮) ' હવે દેખાય છે વયુધનું રાજસભાગૃહ, ૧૭ મા ચિત્રમાં જોઈશું તે છેક છેલ્લે દોરેલી રાણી લક્ષમીવતીની પાછળ એના પગની પડખે એક નકશીદાર સ્તંભ દેખાશે, એ આ રાજસભાગૃહનો સ્તંભ છે. એ સ્તંભ અને તેના ટેકે રહેલી, વજધની પહેલી આકૃતિના મસ્તક-ભાગ ઉપરથી પસાર થતી અને તેની બીજી આકૃતિનું મસ્તક ઊંચુ હોઈ તેટલા ભાગમાં તૂટવા છતાં તે મસ્તકને ઓળંગીને પાછી સંધાઈ જતી અને આગળ દેખાતા ત્રાજવાના પહેલા પહેલાના આરંભ–ભાગ સુધી લંબાઈને પછી કાપટકાની ઉપરની લખાણવાળી કિનારીમાં વિલીન થઈ ગયેલી મજાની છત, એ બને મળીને રમણીય સભા-મંડપિકા રચાઈ છે. આ મંડપિકામાં, સ્તંભની નજીક, લીલી પૃષ્ઠભૂમિકા ઉપર દોરેલી બેલી આકૃતિ વજાયુધની છે. એ પિતાનો ડાબો હાથ ઊંચે કરીને, હથેળીની સામસામ બેઠેલા બાજ પંખીને, કબૂતરને ન હણવાનું સમજાવી રહ્યો છે. એ બાજની પછી તરત જ જે આકૃતિ દેખાય છે, તે પણ વજાયુધની જ છે. તેના જમણા હાથમાં કાળી છરી કે કટારી છે, અને તેના વતી તે પિતાના ડાબા પગની પિંડીનું માંસ કાપી રહ્યો છે એવું, તેના ડાબા પગની લાલ એટલે કે લોહી ખરડાયેલી પિડી જતાં સમજાય છે, તેના ડાબા હાથમાં એક લાલ ગોળો છે, તે માંસને ગેળે છે; અને ત્રાજવાના પલ્લામાં મૂકવા માટે તેને હાથમાં પકડયો છે. માંસ કાપી રહેલા રાજાની પછવાડે— બે વજાયુધની બરાબર વચમાં–વજાયુધના આછી લાલ અને ઘેરી લીલી કિનાર તથા બે લીલા ટપકાંવાળા વસ્ત્રને છેડે ચાંચમાં પકડીને કબૂતર કેવું લપાઈ ગયું છે ! કબૂતરની ચાંચમાં રાજાનો વસ્ત્રાંચલ મૂકીને, ચિત્રકારની કલ્પનાશીલતાએ, કબૂતરના હૈયે વ્યાપેલી ભયાકુળતાને કેવી સરસ રીતે અભિવ્યક્ત કરી છે!
રાજાની સામે જ દેખાય છે લટકતું સમતોલ ત્રાજવું. પટિકાની ટોચે જડાયેલા હક ઉપર એ ત્રાજવું લટકી રહ્યું છે. ત્રાજવાનાં બે પલાં, બાળકની રમત માટે બાંધેલા દોરડાના બે હીંચકા જેવા
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
