________________
શાંતિનાચરિત્ર–ચિત્રપટ્ટિકા પરિશિષ્ટ-ર
—: સચિત્ર કાઢ-પટ્ટિકા જોડના તકનીકી અભ્યાસ :— લેખકો :
ડો. સ્વણ કમલ ભૌમિક,
૧
પ્રસ્તાવનાઃ—
પશ્ચિમ ભારતમાં જૈનધર્મના અસંખ્ય દેવાલયાના આશ્રય નીચે લઘુચિત્રો ધરાવનાર હસ્તપ્રતા લખવાની કલા ફુલીફાલી હતી.
ડૉ. મુદ્રિકા જાની.
ઇસ્લામીક હકુમત હેઠળ પણ જૈન સ`પ્રદાય પાંગરતા જ રહ્યો અને મુસ્લીમ શાસનકાળ દરમ્યાન જૈન શ્રાવકો પૈસેટકે એટલા બધા સમૃદ્ધ હતા કે ગમે તેટલા માટા ખર્ચ કરીને પણ ધાર્મિક હસ્તપ્રતાની નકલા કરાવતા. આવી સાનુકૂળ પરિસ્થિતિથાં પશ્ચિમ ભારતમાં સચિત્ર-હસ્તપ્રતાએ ઘણાં પ્રાચીન કાળથી જ ગણનાપાત્ર શ્રેષ્ઠતા સંપાદન કરી હતી. આ હકીક્તને, દેશના આ ભાગમાં ( પશ્ચિમ ભારતમાં ) અસ્તિત્ત્વામાં આવેલી અનેક તાડપત્ર-હસ્તપ્રતા પુષ્ટિ આપે છે, હસ્તપ્રતાની સાથે સાથે લધુચિત્રો અને કાષ્ઠ-પટ્ટિકા ચિત્રો પણ ભારતની ચિત્રકલાના ઇતિહાસની ઉત્ક્રાંતિ તથા વિકાસ સમજવામાં ઘણા અગત્યના ભાગ ભજવે છે.
પશ્ચિમ ભારતમાં લઘુચિત્રોના વિકાસ એ વિશિષ્ટ તબકકે થયા હતા. પહેલા તબક્કો આશરે ૧૨મી સદીના પૂર્વાધ થી તાડપત્ર-હસ્તપ્રતા સાથે શરૂ થઇને લગભગ ૧૪મી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં પૂરો થાય છે. જ્યારે બીજો તબક્કો ગુજરાતમાં મુસ્લીમ શાસનની સ્થાપનાની સાથે કાગળના ઉપયાગ શરૂ થયા ત્યારથી આરંભીને ૧૮મી સદી સુધીના ગણાય છે.
Jain Education International
પ્રસ્તુત કાષ્ઠપટ્ટિકા-લધુચિત્રોના પશ્ચિમ ભારતના લધુચિત્રોના પ્રથમ તબક્કામાં સમાવેશ કરી શકાય. ઇ. સ. ની ૧૩મી/૧૪ મી સદીની તાડપત્ર-હસ્તપ્રતની અન્ને બાજુને ઢાંકવા માટે આ બન્ને સચિત્ર કાપટ્ટિકાઓના ઉપયોગ થયા હતા. ચિત્રિત હસ્તપ્રતાના આચ્છાદાન તરીકે વપરાયેલી આ સુંદર રીતે ચિતરેલી લાકડાની તક્તીએ ઓછામાં ઓછા પૂર્વ-મધ્યકાલીન યુગથી અને પૂર્વ અને પશ્ચિમ ભારતમાં ઘણી લેાકપ્રિય હતી.
વિખ્યાત કાષ્ઠપટ્ટિકા—ચિત્રો
છેલ્લા ૪૦ વર્ષ દરમ્યાન પશ્ચિમ ભારતમાંથી મહુ જૂજ જૈન તાડપત્ર-હસ્તપ્રતાના આવા સચિત્ર કાપિટ્ટિકા-આચ્છાદન પ્રકાશમાં આવ્યા છે. લાકડાની પટ્ટીવાળા આવા હસ્તપ્રતના આચ્છાદન સ્થાનિક રીતે ચિત્ર-કાપટ્ટિકા અથવા ચિત્ર-પટ્ટિકા તરીકે જાણીતા છે. આ લાકડાની પટ્ટીઓ અથવા તકતીઓ બન્ને બાજુ ચિતરેલી હાય છે અને જૈન તાડપત્ર-હસ્તપ્રતાના આચ્છાદન તરીકે વપરાય છે. વિવિધ સ્થાનામાંથી પ્રકાશિત થયેલી ચિત્ર-પટ્ટિકાઓની યાદી નીચે પ્રમાણે છે:—
(૧) જિનદત્તસૂરિની પટ્ટિકા, સમય-ઈ. સ. ની ૧૨મી/૧૩મી સદી; પ્રકાશક-ગાયકવાડ આરીએન્ટલ સીરીઝ, વાલ્યુમ-૭, બરોડા ૧૯૨૭.
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
