________________
શાન્તિનાચરિત્ર-ચિત્રક્રિયા
લે. હી' પણ, આ નિયમને અનુસરીને ચિત્રકાર, બાળ શાન્તિનાથનુ પ્રતિબિંબ, પેલી કુલિકામાં બેઠેલું આલેખ્યું છે.
નિયમ એવેા છે કે નવજાત બાળક માતાના પડખામાં રહેતુ. હાઈ, તેને ત્યાંથી લીધા પછી, પ્રતિષ્ઠિ`બ પણ તે સ્થાને જ ઇન્દ્ર મૂકે, આ અનુસાર તેા, અહીં પણ ચિત્રકારે પડખામાં જ પ્રતિબિંબ મુકવુ જોઈતુ હતુ. પરંતુ, હીં પડખામાં તા. સાક્ષાત નવખત બાળક ; તેથી તે જ જગ્યાએ પ્રતિબિંબ મૂકવુ' એ શકય નથી. બાળક અને તેનુ પ્રતિબિંબ બનને પદ્મખામાં દર્શાવવા હોય તા એ અલગ ચિત્રો કરવાં પડે. ને અહી ના પૂરેપૂરો સ્થળ-સકોચ છે, તેથી શકય તેટલી ઓછામાં આછી જથ્થામાં વધુમાં વધુ હકીકતા કે ના સમાવવાનુ ચિત્રકારનું ધૈય ાય એ સહજ છે. અને એટલે જ, તેણે ધાડાક હકીકતદાય સેવીન અથવા ફેરફાર કરીને પણ પ્રતિબિંબને આ રીતે ગાઠવ્યુ છે.
૩૫
આ પ્રતિબિંબ જે સ્થાને છે, તેની બરાબર ઉપર, આ ચિત્રોના પરિચય કરાવતું સંસ્કૃત લખાણ પણ દેખાય છે. પ્રતિબિંબની ઉપરની પંક્તિમાં લખ્યું છે કે “ ગળી વસ્તુ કળામાન ગત: 1” અર્થાત્ “ જન્માન્સવ માટે લઈ જવા માટે શક્ર આવ્યા છે. આ ઉપરથી એવી કલ્પના આવી શકે કે આ કુલિકામાં રખાતી આકૃતિ તે વિમાનમાં બેસીને ખાવેલા શકે (ઈન્ડ)ની છે. પરંતુ એ કલ્પના ખરાબર નથી. વિમાનના ઘાટ અને તેના રૂપરંગ કેવા હોય તે આ ચિત્રપટ્ટિકાના દર કાને હવે બરાબર ખબર છે. વળી, શક્ર જેવા દેવેન્દ્રનુ પણ સ્વરૂપ કેવુ' હાય, તે પણ હવે આપણાથી અજાણ્યું નથી. આ કૃતિ જો ઈન્દ્રની હાય તા. ઓછામાં ઓછુ તેના અંગ પર કાંઈક વસ જેવું ને માથે મુગટ જેવુ ના હાથ જ. એમાંનું અહી કાંઈ જ નથી. બલ્કે એ આકૃતિ જ નવજાત બાળક જેવી લાગે છે. વળી, ઇન્દ્રના વિમાનને ચિત્રકાર આ રીતે તકિયા પર ગાવાયેલ' ખાઉં, એ કલ્પના પણ ગળે ઉતરતી નથી.
શ્રીજી એક કલ્પના એવી પણ થઈ શકે કે આ દરીમાં બેઠેલી આાકૃતિ આલેખીને ચિત્રકાર, શાન્તિનાથના જીવ વલાકમાંથી સ્ત્રીને માતાની કુખે અવતરી રહ્યો છે. એવુ થવનકલ્યાણક સૂચવવા ઇચ્છે છે. આ વાત પણ ખરાબર નથી. પહેલી વાત તેા એ કે ચ્યવનકલ્યાણક અને જન્મકલ્યાણકઅવતાર અને જન્મ-બન્ને એક જ દશ્યમાં દર્શાવી શકાય નહિં. બીજી વાત, ચૌદ સ્વપ્નાનુ દન તે જ થવનકલ્યાણક એવી પરમ્પરા છે. પ્રાચીન કલ્પસૂત્રોમાં જ્યાં જ્યાં વનનું વન આવે છે, ત્યાં તેનુ ચિત્રાલેખન, માતાને ચૌદ સ્વપ્નાનાં દર્શન કરાવવા રૂપે જ થયુ` છે. આમ બધા વિચાર કરતાં લાગે છે કે, આ કુલિકામાં આલેખાયેલી આકૃતિ તે નવજાત તીય કરનુ ઈન્દ્રે મૂકેલ પ્રતિબિંબ જ છે.
અન્ને બાજુ મએ વળાંકવાળા પાયાના આધારે રહેલા પલંગ આમ તેા સાવ સાદા છે. પણ એ સાદગીમાં પણ ચિત્રકારની પીછીમાંથી રેલાયેલા ગાએ અનેરી માત્મકતા પ્રગટાવી છે. પલંગ ઉપર દેખાતા પટ્ટાઓ ઢારવામાં, માત્ર લાલ અને લીલા એ એજ રંગના ચિત્રકારે કેવી ચીવટભરી કુશળતાથી પ્રયાગ કર્યા છે!
પલંગને છેડે, જન્મપ્રસંગ પૂરો થયાનું સૂચવતી દીવાલ (દંડ) છે.
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
