________________
શાતિનથચરિત્ર-ચિત્રપટ્ટિકા આ ચિત્રાંકનની બીજી એક ખૂબી પણ અહીં જ સમજી લઈએ. ગણતરીના જ રંગ-મહદંશે લાલ, લીલો, પીળો, કાળો, વાદળી અને સફેદ એ છ ને ઉપયોગ કર્યો હોવા છતાં, ચિત્રકારે કઈપણ બે આકૃતિઓમાં એક સરખા રેખાંકનવાળાં કપડાં નથી દેખાડયાં. એક આકૃતિને જે રેખાંકનવાળાં વસ્ત્રો પહેરાવ્યાં, તેવું રેખાંકન, પછીની એક પણ આકૃતિમાં, પુન: જેવા નહિ મળે, પ્રત્યેક આકૃતિની બેઠક તરીકે ગોઠવેલ આસને પણ નિરનિરાળી આકૃતિમાં જ જોવા મળે છે. સ્કૂલ નજરે જોનારને આકૃતિઓની બેસવાની મુદ્રાની અને આંખો વગેરેની સમરૂપતા જરૂર જણાશે, પરંતુ, એમનાં વસ્ત્રો, બેઠક આદિને ખૂબ નિકટથી અને ઝીણવટથી જોઈશું તો, એમાં વૈવિધ્ય જણાયા વિના નહિ રહે. અને એમાં જ કલાકારની સિદ્ધિ છે. નરી નજરે એક સરખી ભાસતી આકૃતિઓમાંનું વૈવિધ્ય, આપણે તો માત્ર પકડી જ પાડવાનું છે; એ પણ જે આપણને અઘરું પડતું હોય, તો જેમણે એ વૈવિધ્યને અંકિત કર્યું હશે, તેમને માટે એ કેટલું કપરું હશે ! તે, દેખીતી સમાનતાના કેચલા હેઠળ રેખાઓ, ભાવભંગિમાઓ અને રંગપૂરણી દ્વારા વિવિધ આકારસૃષ્ટિ ખડી કરી આપનાર ચિત્રકારના આ ચિત્રકમને આપણે “કલા ' નો દરજ્જો તે આપવો જ રહ્યો.
જેઓ સંસ્કૃતમાં લખે છે તેમને ખબર છે કે, એક વાકય પૂરું થાય એટલે પૂર્ણવિરામ જેવી ઊભી લીટી-દંડ () મૂકવામાં આવે છે. અને શ્લોક પૂરો થાય ત્યાં એવી બે લીટી મૂકાય છે. અથવા, બીજી રીતે સમજીએ તો, નાટક ભજવાતું હોય ત્યાં એક અંક પૂરે થાય કે તરત પડદો પડતો હોય છે. અહીં, સળંગ ચિત્રાંકનમાં પણ, એક પ્રસંગનું અંકન પૂરું થાય ત્યારે એ પ્રસંગ પૂરો થયાની ને બીજો પ્રસંગ શરૂ થતો હોવાની નિશાની કયાંક-કયાંક, મૂકવામાં આવી છે. આ ચિત્રપટ્ટિકામાં આ માટે, કયાંક-ક્યાંક, આવી બે નિશાનીઓ યોજાઈ છે : કયાંક વૃક્ષ અને કયાંક ઊભા મૂકેલા ક્રિકેટના બેટ જેવા અને વજાવાળા બે સ્તંભ. આપણી સામે દેખાતી, શ્રીણથી સત્યભામા સુધીની પાંચ આકૃતિઓની પછી, હવામાં ફરફરતી રંગીન ધજાવાળા બે સ્તંભનું સુશોભન જોઈ શકાય છે. એ સ્તંભના રૂપમાં, ચિત્રકારને, પેલાં પાંચેયની જિંદગીને પૂર્ણવિરામ સુચવવાનું અભિપ્રેત હશે, કદાચ. (ચિત્ર-૨)
બે સ્તંભના સુશોભન પછી, હાથમાં કટારી લઈને સામસામી લડી રહેલી દેખાતી બે વ્યક્તિઓ તે શ્રીષણના બે પુત્રો, ઈન્દુષણ અને બિન્દુષણ છે. તેમાં ચિત્રક્રમમાં પ્રથમ દેખાતી આકૃતિ બિન્દુષણની છે અને બીજી ઈન્દુષણની છે. ચિત્રક્રમમાં પછી ચીતરાયો હોવા છતાં ઈન્દુષણ મેટો છે, તે જણાવવા માટે ચિત્રકારે ઈન્દુષણની પૃષ્ઠભૂમિ લીલા રંગમાં ઉપસાવી છે. ચિત્રની વિષયભૂત વ્યક્તિની વિશિષ્ટતા
જ્યાં જેવી હોય તેવી-દર્શાવવા માટેની ચિત્રકારની આ એક આગવી પદધતિ હેય એવું લાગે છે. ઈ-દુષણની પડખે ઊભી ઊભી, બનેનું યુદ્ધ જોતી, શંગારમંડિત નવયૌવના, તે અનન્તમતિકા નામે વેશ્યા છે, તેના લલાટ ઉ૫ર–અને કાષ્ઠપટિકાની અન્ય આકૃતિઓમાં પણ-બિન્દુ આકારનું તિલક જોઈ
ય છે. અનન્તમતિકાની પાછળ, નીચે, એક કેળવૃક્ષ છે તથા તેને અડીને-સહેજ ઉપર, એક બીજુ વૃક્ષ છે. બન્ને ભાઈઓનું કદ્ધ નગર બહાર ઉપવનમાં થઈ રહ્યું હોવાનું સૂચન, આ વૃક્ષો દ્વારા થતું લાગે છે,
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org
