________________
શાન્નિાથચરિત્ર-ચિત્રપટિકા, આ વૃક્ષની પછી (ચિત્ર ૨ ના છે અને ચિત્ર ૩ ની શરૂઆતમાં), ક્રમશ: ફળનાં ઝુમખાંઓથી શોભતાં એક એક વૃક્ષની નીચે, બે યુગલિકે બેઠેલા દેખાય છે. તેમાં પહેલાં વૃક્ષની નીચેનાં પુરુષ અને સ્ત્રી. તે ક્રમશ: શ્રીષણ અને અભિનંદિતાના જીવે છે. અને તે પછીના (ચિત્ર-૩) બીજા વૃક્ષ નીચે બેઠેલાં સ્ત્રી તથા પુરુષ, તે ક્રમશઃ સત્યભામા અને શિખિનંદિતાના જીવે છે. અને એ બને યુગલિકે-જોડલાં જે વૃક્ષની નીચે બેઠાં છે, તે કલ્પવૃક્ષ છે. ' (ચિત્ર-૩)
એ પછી, ઉપર નીચે ચિત્રાંકિત બે દેવવિમાનમાં, ઉપર અભિનંદિતાનો જીવ (દેવી) અને શ્રીણનો જીવ (દેવ) છે, અને નીચે, સત્યભામા (દેવી) તેમ જ શિખિનંદિતા (દેવ) ના જી છે, વિમાનની આકૃતિ, આ કાષ્ઠપત્રિકામાં અનેક સ્થળોએ અને અન્યત્ર પણ સામાન્ય રીતે જોવા મળે છે, તેવી અહીં પણ છે. આમ છતાં, આ બન્ને વિમાનના ઘાટઘૂટ, આગળ આવનારી વિમાનાકૃતિઓથી તદન નિરાળા જ છે, એટલું જ નહિ, પણ આ બન્ને વિમાનોની બાંધણી અને રચના પણ, એકબીજાથી તદ્દન જુદા પ્રકારની છે, એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય છે,
બીજી એક વિલક્ષણતા એ છે કે બને વિમાનમાંની દેવીઓએ તો મુગટ પહેર્યો છે, જ્યારે બે પૈકી એકે દેવને માથે મુગટ નથી. નીચલા વિમાનોમાંના દેવનું મસ્તક ખુલ્લું ન લાગતું હોવા છતાં, તેને માથે મુગટ હોય એવું તો નથી જ દીસતું. આનું કારણ, દરેક આકૃતિમાં કંઈક ને કંઈક નાવીન્ય કે વૈવિધ્ય આણવાને ચિત્રકારના મનને તાજગીભર્યો ઉત્સાહ જ હોઈ શકે, (ચિત્ર-૪)
ચોથા ચિત્રમાં દેખાતી ચાર આકૃતિઓની ઓળખ આવી છે: ત્રણ બેઠેલી આકૃતિઓ પૈકી એક, અમિતતેજ નામને વિદ્યાધરરાજ; બે, જયોતિ:પ્રભા નામે તેની રાણી; ત્રણ, સંભવત: મંત્રી અને ચાથી ઊભી રહેલી દેખાતી આકૃતિ તે રાજસેવક છે. આ રાજસેવકને અંબોડો, કુંડલ અને પહેરવેશ જોતાં તે સ્ત્રી હોવાનો ભ્રમ થાય ખરે, પરંતુ, તેનું ખુલ્લાં પહેરણવાળું વક્ષ:સ્થળ જોતાં તે પુરુષ જ હોવાનું નક્કી થઈ શકે છે. રાજા-રાણીને શિરે મુગટ છે. ચિત્ર ૧ માં રાજા અને રાણીઓએ મુગટ પહેરેલા હોવા છતાં તેમના મસ્તક અને મુગટ-એ બેની વચમાં ત્યાં જે વસ્ત્રાંચલ દેખાય છે, તેવો અહીં નથી; અહીં તો બન્નેના કાળા વાળના અબડા જ જોવા મળે છે. અને પાંચ-છ આકૃતિઓને બાદ કરતાં, સમગ્ર કાઠપટ્ટિકાગત મુગટબદ્ધ આકૃતિઓ આવી જ, મુગટની પાછળ દેખાય તેવા અંબોડાવાળી જ છે. રાણીનાં ઉ૫રિવસ્ત્રને આકાશી ભૂરો રંગ નયનાલાદક છે.
અમિતતેજના મસ્તક ઉપર એક સ્તંભવાળી પ્રલંબ કાષ્ઠમંડપિકા–લાંબી છત દર્શાવવામાં કલાકારે ભારે કુશળતા પ્રયોજી છે. એ છતની મધ્યમાં બે ચંદરવા (એક રાજાની નજીક મસ્તક પાસે અને બીજે રાણીના મસ્તક ઉપ૨) ગળાકારે જોઈ શકાય છે. અમિતતેજ વગેરે ત્રણ વ્યક્તિઓને વિચિત્ર પ્રકારના બાજોઠ ઉપર આસન બિછાવીને બેઠેલી દર્શાવવા જતાં, અન્ય આકૃતિઓની સરખામણીમાં એ ત્રણ આકૃતિઓનું પ્રમાણ સંક્ષેપાયું હોવા છતાં, કલાકારની નિપુણતાને કારણે એ દોષરૂપે નહિ પણ શોભારૂપ જ લાગે છે,
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
