________________
४१६ षड्दर्शनसमुच्चये
[ का० ६३. 5 ४७९चतुर्विधा संशयविपर्ययानध्यवसायस्वप्नलक्षणा। 'विद्यापि चतुर्विधा-प्रत्यक्षलैङ्गिकस्मृत्यार्षलक्षणा । प्रत्यक्षलैङ्गिके प्रमाणाधिकारे व्याख्यास्यते । अतोतविषया स्मृतिः। सा च गृहीतग्राहित्वान्न प्रमाणम् । ऋषीणां व्यासादीनामतीतादिष्वतीन्द्रियेष्वर्थेषु धर्मादिषु यत्प्रातिभं तवार्षम् । तच्च प्रस्तारेणर्षीणां, कदाचिदेव तु लौकिकानां, यथा कन्यका बयोति 'श्वो मे भ्राता (आ) गन्तेति हदयं मे कथयति' इति । आषं च प्रत्यक्षविशेषः।
६४७९. अनुग्रहलक्षणं सुखम् । आत्मन उपघातस्वभावं दुःखं, 'तच्चामर्षवुःखानुभवविच्छायताहेतुः। स्वार्थ पराथं चाप्राप्तप्रार्थनमिच्छा । तस्याश्च कामोऽभिलाषो रागः संकल्पः कारुण्यं वैराग्यं वञ्चनेच्छा गूढभाव इत्यादयो भेदाः।
६४८०. कर्तृफलदाय्यात्मगुण आत्ममनःसंयोगमः स्वकार्यविरोधी धर्माधर्मरूपतया भेदवान् ज्ञानान्तर-अनुव्यवसायके द्वारा गृहीत होता है। बुद्धि दो प्रकारको है-१ विद्या, २ अविद्या। संशय, विपर्यय, अनध्यवसाय और स्वप्न के भेदसे अविद्या चार प्रकारकी है। प्रत्यक्ष, लैङ्गिकअनुमान, स्मृति और आर्षरूपसे विद्याके भी चार ही भेद हैं। प्रमाणको चर्चा में प्रत्यक्ष और अनुमानका निरूपण करेंगे। अतीत पदार्थको जाननेवाली स्मृति होती है। यह अनुभवके द्वारा गृहीत पदार्थको जाननेके कारण गृहीतग्राहो होनेसे प्रमाण नहीं है। व्यास आदि महर्षियोंको अतीत-अनागत आदि अतीन्द्रिय पदार्थोंका तथा परमसूक्ष्म पुण्य-पाप आदिका जो प्रतिभासे ही इन्द्रियादिकी सहायताके बिना ही स्पष्ट ज्ञान होता है उसे आर्षज्ञान कहते हैं। यह प्रातिभज्ञान प्रायः ऋषियोंको ही होता है। कभी साधारण लोगोंको भी होता है। जैसे कोई कन्या एकाएक कहे कि 'कल हमारा भाई आयेगा, मेरा हृदय कहता है कि वह अवश्य आयेगा।' आर्षज्ञान प्रत्यक्षरूप ही है।
5 ४७९ अनुग्रह-अनुकूल अनुभवको सुख कहते हैं। जिससे आत्माको आघात हो, धक्का लगे वह दुःख है। यह दुःख क्रोध, असहिष्णुता, दुःखानुभव मनमलीनता तथा निस्तेजपन आदिमें कारण होता है। अपने लिए या दूसरेके लिए अप्राप्त पदार्थके प्राप्त होनेकी चाहको इच्छा कहते हैं । काम, अभिलाष, राग, संकल्प, कारुण्य, वैराग्य, ठगनेकी इच्छा, गूढ़ भाव आदि इच्छाके ही नाना रूप हैं।
६४८० कर्ताको कियेका फल देनेवाला, आत्मा और मनके संयोगसे उत्पन्न होनेवाला, परोक्ष, पुण्य और पाप रूपसे विभक्त तथा अपना फल देकर नष्ट होनेवाला-अपने कार्यभूत
१. “विद्यापि चतुविधा प्रत्यक्षलैङ्गिकस्मृत्यार्षलक्षणा।"-प्रश. मा. पृ. ९४ । २. "लिङ्गदर्शनेच्छानुस्मरणाद्यपेक्षादात्ममनसो संयोगविशेषात् पट्वभ्यासादरप्रत्ययजनिताच्च संस्काराद् दृष्टश्रुतानुभूतेष्वर्थेषु शेषानुव्यवसायेच्छानुस्मरणद्वेषहेतुरतीतविषया स्मृतिरिति ।" -प्रश. भा. पृ. १२८ । ३. "आम्नायविधातृणामृषीणामतीतानागतवर्तमानेष्वतीन्द्रियेष्वर्थेषु धर्मादिषु ग्रन्थोपनिबद्धेष्वनुपनिबद्धेषु चात्ममनसोः संयोगाद् धर्मविशेषाच्च यत् प्राप्तिभं यथार्थनिवेदनं ज्ञानमुत्पद्यते तदार्षमित्याचक्षते।" -प्रश. मा. पृ. १२९ । ४. अनुग्रहलक्षणं सुखम् ।" -प्रश. मा. पृ. १०। ५. "उपघातलक्षणं दुःखम् ।" --प्रश. भा. पृ. १३१ । ६. तत्त्वामर्ष-भ. २। ७. स्वार्थ परार्थ वाप्राप्तप्रार्थनेच्छा ।....मैथुनेच्छा कामः। अभ्यवहारेच्छाभिलाषः। पुनःपुनविषयानुरजनेच्छा रागः । अनासन्नक्रियेच्छा संकल्पः । स्वार्थमनपेक्ष्य परदुःखप्रहाणेच्छा कारुण्यम् । दोषदर्शनाद्विषयत्यागेच्छा । परवञ्चवेच्छा उपधा । अन्तनिगूढेच्छा भावः । -प्रश. भा. पृ. १३१ । ८. मूढभाव म. २ ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org