Book Title: Shaddarshan Samucchaya
Author(s): Haribhadrasuri, Mahendramuni
Publisher: Bharatiya Gyanpith

View full book text
Previous | Next

Page 466
________________ ४४० षड्दर्शनसमुच्चये [का०७३.६५३०६५३०. अयमत्र भावः-यद्विषयं विज्ञानं तेनेवार्थेन संप्रयोगे इन्द्रियाणां प्रत्यक्षम, प्रत्यक्षाभासं त्वन्येसंप्रयोगजं यथा मरुमरीचिकादिसंप्रयोगजं जलादिज्ञानमिति । अथवा सेत्संप्रयोगजत्वं विद्यमानोपलम्भनत्वमुच्यते । तत्र सति-विद्यमाने सम्यक्प्रयोगः अर्थेष्विन्द्रियाणां व्यापारो योग्यता वा, न तु नैयायिकाभ्युपगत एव संयोगादिः। तस्मिन्सति शेषं प्राग्वत् । इतिशब्दः प्रत्यक्षलक्षणसमाप्तिसूचकः। $ ५३१. अथानुमानं लक्षयति पुनःशब्दस्य व्यस्तसंबन्धात् । अनुमान पुनलैंङ्गिकम् लिङ्गाङ्कितं लैङ्गिकम्। लिङ्गाल्लिङ्गिजानमनुमानमित्यर्थः । तत्रेदमनुमानलक्षणस्य सूचामात्रमुक्तम् । संपूर्ण त्वित्यं तल्लक्षणम् "ज्ञातसंबन्धस्यैकदेशदर्शनादसंनिकृष्टेऽर्थे बुद्धिरनुमानम्" [ शाबर भा. १११] इति शाबरमनुमानलक्षणम्। व्याख्या-अवगतसाध्यसाधनाविनाभावसंबन्धस्य पुंस एकदेशस्य साधनस्य दर्शनादसंनिकृष्टे परोक्षेऽर्थे बुद्धिर्ज्ञानमनुमानमिति ॥७३॥ ६५३२. अथ शाब्दमाह शाब्दं शाश्वतवेदोत्थमुपमानं तु कीर्तितम् । प्रसिद्धार्थस्य साधादप्रसिद्धस्य साधनम् ॥७४। ६५३३. व्याख्या-शाश्वतः अपौरुषेयत्वान्नित्यो यो वेदः तस्मादुत्या उत्थानं यस्य तच्छा. श्वतवेदोत्थम् । अर्धा दशब्दजनितं ज्ञानं शाब्दं प्रमाणम् । अस्येवं लक्षणम् - "शब्दज्ञानादसंनि ६५३०. भावार्थ-जिस पदार्थका ज्ञान होता है उसी अर्थसे इन्द्रियोंका सम्बन्ध होनेपर प्रत्यक्ष होता है । अन्य पदार्थसे सम्बन्ध होनेपर अन्य पदार्थका ज्ञान होना प्रत्यक्षाभास है जैसे मरुस्थलकी रेत और सूर्यको किरणों आदिसे सम्बन्ध होनेपर उत्पन्न होनेवाले भ्रान्त जल ज्ञान आदि । अथवा, सत्सम्प्रयोगजका अर्थ है विद्यमान पदार्थोंकी उपलब्धि करनेवाला। विद्यमान पदार्थमें इन्द्रियोंके सम्यक् प्रयोग-व्यापार या योग्यताको सत्सम्प्रयोग कहते हैं न कि नैयायिकके द्वारा माने गये संयोग आदि सन्निकर्षोंको हो । श्लोकमें आया हुआ 'इति' शब्द प्रत्यक्षके लक्षणको समाप्तिका सूचक है। ६५३१. पुनः शब्द पहले कहे गये अनुमानका सूचन करता है। लिंगसे उत्पन्न होनेवाले लैंगिक ज्ञानको अनुमान कहते हैं । लिंगसे लिंगी-साध्यका ज्ञान अनुमान है । यह अनुमानके लक्षण की साधारण सूचना है। पूरा लक्षण तो शाबर भाष्य में इस प्रकार बताया है-'ज्ञातसंबन्धस्यैकदेशदर्शनादसंनिकृष्टेऽर्थे बुद्धिरनुमानम्'-साध्य और साधनके अविनाभावका यथार्थ परिज्ञान रखनेवाले पुरुषको एकदेश-साधनके देखनेसे असन्निकृष्ट-परोक्ष साध्य अर्थका ज्ञान होना अनुमान कहलाता है ॥७३॥ ६५३२. अब आगमका लक्षण कहते हैं - नित्य वेदसे उत्पन्न होनेवाले ज्ञानको शाब्द-आगम कहते हैं। प्रसिद्ध अर्थको सदृशतासे अप्रसिद्धकी सिद्धि करना उपमान है ॥७४॥ $ ५३३. शाश्वत-अपौरुषेय नित्य वेदसे उत्पन्न होनेवाला, अर्थात् वेदके शब्दोंसे होनेवाला ज्ञान शाब्द प्रमाण है। शाबरभाष्यमें शब्दका यह लक्षण किया है-'शब्दज्ञानादसंनिकृष्टेऽर्थे १. -संयोगजं म. १, २, प. १, २। २. सत्प्रयोग--भ. २। ३. व्यस्तं-भ. । ४.-कं यल्लिगिज्ञानमनु-भ. २। ५. सूत्रामात्र-प. १, २, सूत्रमात्र-म, २। ६. -कृष्टे परोक्षेऽर्थे बुद्धिरनुमानलक्षणम् भ. २ । ७. परोक्षार्थे म. २ । Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org

Loading...

Page Navigation
1 ... 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536