________________
નવ્યન્યાયના પ્રચાર માટે આધુનિક યુગમાં ઝા દંપતી ઉપરાંત ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટીટ્યૂટ ઓફ ટેકનોલોજી ખડગપુરની પણ નોંધપાત્ર કામગીરી રહી છે. ૧૯૯૨-૯૪ દરમિયાન ખડગપુરમાં નવ્યન્યાયની અનેક કાર્યશિબિરો યોજાઈ. આ કાર્યશિબિરોમાં પ્રો. શિવજીવન ભટ્ટાચાર્ય, પ્રો. પ્રહલાદાચાર, પ્રો. મુખોપાધ્યાય, પ્રો. રાજારામ શુક્લ, પ્રો. વિનીત ચૈતન્ય અને પ્રો. રાજીવ સંઘલે ભાગ લીધો. આ વર્કશોપનો હેતુ જરા અલગ હતો. આધુનિક વિજ્ઞાનીઓ અને ટેકનોલોજીસ્ટોને અને નવ્ય ન્યાયની પરિભાષા અને પ્રવિધિ સમજાવવાનું તેમણે બીડું ઝડપ્યું હતું. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીના અભ્યાસીઓને નળન્યાયની સંજ્ઞાઓ સરળતાથી સમજાય એ માટે આ લોકોએ Prof. F. Sowa ના conceptual Graphs, અને First order predicate Calculusનો ઉપયોગ કર્યો અને એમાં તેમને ઘણી સફ્ળતા મળી. આઇઆઇટી ખડગપુર જેવી કેટલીક સંસ્થાઓના માસ્ટર ઓફ ટેકનોલોજી (MTech)ના કેટલાક
મહાનિબંધો પણ આ વિષય પર લખાયા, જેમાં હૈદરાબાદના ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સંસ્કૃત સ્ટડીઝના અધ્યક્ષ પ્રો. અંબા કુલકર્ણીના
MTechના થિસીસનો પણ સમાવેશ થાય છે. નેચરલ લેંગ્વેજ
પ્રોસેસિંગના ક્ષેત્રના વિદ્વાનો પણ નવ્યન્યાયમાં ઊંડો રસ લઈ
રહ્યા છે.
પ્રો. ઉજ્જવલા ઝાના અનુવાદ ઉપરાંત મણિપાલ યુનિવર્સિટી
પ્રેસ તરફથી 2013માં The Language of Logle 'Navya Nyaya
Perspectives′ બહાર પડ્યું છે. આ ગ્રંથ વર્તમાન ડિટલયુગની આવશ્યક્તાને અનુરૂપ હોવાનું કહી શકાય. અહીં આધુનિક
શબ્દાવલીમાં ગ્રાસ અને આકૃતિઓની મદદથી નવ્યન્યાયની
મહત્ત્વની સંજ્ઞાઓ સમજાવાઇ છે. આ પુસ્તકના લેખકો તિરુમાલા
કુલકર્ણી અને જયદીપ જોશી છે. તિરૂમાલા કુલકર્ણી બેંગ્લોરમાં સંસ્કૃતના પ્રાધ્યાપક છે તો જયદીપ જોશી બેંગ્લોરની ઇન્ડીયન ઇન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ સાયન્સમાં સંશોધક છે.
પં. વિશષ્ઠનારાયણ ઝા અને તેમના વિદુષી પત્ની ઉજ્જવલા ઝા વર્ષોથી ભારત અને ભારત બહારની યુનિવર્સિટીઓ, વિદ્યાસંસ્થાઓમાં ૧૦-૧૦ દિવસની શિબિરો યોજે છે. તેમાં
મહેશચંદ્ર ન્યાયરત્નના ‘નવ્યન્યાયમાષાપ્રવીપ' ગ્રંથને આધાર બનાવીને વિદ્યાર્થીઓ, અધ્યાપકો, વિદ્વાનો, વિજ્ઞાનીઓને નવ્યન્યાયનું આધુનિક શૈલીમાં ચાર્ટ-ગ્રાફ વગેરેની મદદથી સઘન શિક્ષણ આપે છે. ઈ.સ. ૨૦૦૦ થી ઝા દંપતિએ પોતાના આ અભિયાનનો પ્રારંભ કર્યો હતો. આવી જ એક શિબિર ૨૦૦૧ના મે માસમાં ઓરિયેન્ટલ ઈન્સ્ટીટ્યૂટ વડોદરા ખાતે યોજાઈ હતી. આ શિબિરમાં આપણાં સમર્થ કવિ અને વિવેચક સિતાંશુ યશચંદ્ર પણ પૂરી નિષ્ઠાથી ભાગ લીધો હતો. તેમની નિષ્ઠાની પરાકાષ્ઠા એ હતી કે, શિબિરના અંતે જે પરીક્ષા લેવાઈ તેમાં પણ તે બેઠાં અને ૫૫૨ લખ્યું.
૧૪
સિતાંશુ યશચંદ્ર તો ગુજરાતીના અધ્યાપક- એમાં ય સાહિત્યકાર, તેમને નવ્યન્યાય જાણવા માટે આટલો દાખડો કરવાની શી જરૂર? કારણ તેમની વિદ્યાનિષ્ઠા, પંડિતરાજ જગન્નાથના કાવ્યશાસ્ત્ર પરના ગ્રંથ 'રસગંગાધર'માં નન્યાયની પરિભાષા અને પધ્ધતિ અપનાવાઈ છે. જો નવ્યન્યાયની શબ્દાવલી અને તેની વિશ્લેષણ પધ્ધતિથી આપણે વાકેફ ન હોઈએ તો તે ગ્રંથ બરાબર સમજાશે નહીં. સિતાંશુભાઈએ આ ગ્રંથ યથાતથ સમજવા માટે નવ્યન્યાયનો અભ્યાસ કર્યો. સુરેશ જોષીની આગેવાની હેઠળની આધુનિકવાદી વિવેચાની પેઢીમાં નવ્યન્યાયની પધ્ધતિસર તાલીમ મેળવનાર સિતાંશુભાઈ કદાચ એકલા જ હશે. એમના પછીની પેઢીમાં આ વિષયની તાલીમ મેળવનારા ડો. હેમન્ત દવે એકમાત્ર હશે. હેમન્ત દવે તો પ્રો. ઉજ્જવલા ઝાના પ્રત્યક્ષ શિષ્ય હોવાનો મારો ખ્યાલ છે.
નવ્યન્યાય અવચ્છેદક-અવછિન્ન કે આધાર-આધેય જેવી
અત્યંત દુર્બોધ જણાતી પારિભાષિક શબ્દાવલી પ્રર્યાજે છે. નથન્યાયનો પ્રયાસ અર્થઘટન કરતી વખતે કશી છટકબારી હી ન જાય તે રીતે ગાણિતિક ચોક્સાઇથી વિચારોને રજૂ કરવાનો છે. આમ તે ભાષાની સીમાઓ અને સામર્થ્યને પણ ચકાસે છે. તો ન—ન્યાયની ઉપેક્ષા કરવી આપણને પાલવે તેમ નથી. આપણે જો ગંભીરતાપૂર્વક શાસ્ત્રાધ્યયન કરવા માગતા હોઇએ
નવ્યન્યાયને સરળ ભાષામાં સમજાવવા માટે નવ્યન્યાયમાષાપ્રદ્વીપ'
ગ્રંથ રચાયો હતો. “અન્યન્યાયમાીવ' એ મૂળે તો એક લેખ હતો. ૧૮૯૧માં મહામહોપાધ્યાય મહેશચંદ્ર ન્યાયને તે લખ્યો હતો. બંગાળી વિદ્વાન કાલિપાદ તર્કાચાર્યે આ લેખનો બંગાળી
ભાષામાં અનુવાદ કરીને તેની પર સુમના નામની ટીકા લખી અને લેખને પુસ્તકનું સ્વરૂપ આપ્યું. આ લેખ સંસ્કૃતમાં હોવા છતાં
Brief Notes on the Modern Nyaya system of
Philosophy and its Technical Terms એમ અંગ્રેજીમાં ઉપશીર્ષક અપાયું છે. તેની પ્રસ્તાવના પશ અંગ્રેજીમાં હતી. સંસ્કૃત કોલેજ, કોલકાતાએ તેને ૧૯૭૩માં પુસ્તકાકારે પ્રકાશિત કર્યો
હતો.
નથન્યાયનો વિષય એટલો છે કે વિદ્યાર્થીઓ તેના અભ્યાસના નામમાત્રથી ભયભીત થઈ જતા હતા. આથી આવા વિદ્યાર્થીઓને નષ્પન્યાયની પરિભાષા- પધ્ધતિનો સરળતાથી બાંધ થાય એ માટે આ લેખ લખ્યો હતો. આ પુસ્તકમાં નવ્યન્યાયની પાયાની વિભાવનાઓ-પરિભાષાઓ સરળ અને સુબોધ ભાષામાં સમજાવાઈ છે જેમકે, ધર્મ અને ધર્મ, જાતિ અને ઉપાધિ, પ્રતિયોગી-અનુયોગી, અવચ્છેદકત્વ-અવછિન્ન, આધાર-આધેય વગેરે.
મહેશચંદ્ર ન્યાયરત્ન પ્રથમ તો જે તે વિભાવના કે પરિભાષિક જુલાઈ - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
