________________
સંજ્ઞા સમજાવે છે, તેનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરે છે પછી તેનો બરાબર એવી જ રીતે ટીકાના પ્રત્યેક અનુચ્છેદને પણ ક્રમ સંખ્યા બોધ થાય તેવું ઉદાહરણ આપે છે. ત્યાર બાદ આ પારિભાષિક આપી છે. સર્વપ્રથમ મૂળગ્રંથનો અંશ, ત્યારબાદ તે અંગેની ટીકાનો સંજ્ઞાની અભિવ્યક્તિ કેવી રીતે કરવી તેનો પણ નિર્દેશ કરે છે. અંશ તથા ત્યારબાદ તેમનો હિન્દી અનુવાદ મુકવામાં આવ્યો છે. મહેશચંદ્ર ન્યાયરત્નના આ લેખના ૮૨ વર્ષ પછી મહોપાધ્યાય જ્યાં જરૂર જણાય ત્યાં અધિક સ્પષ્ટતા માટે ટિપ્પણી પણ મુકવામાં કાલીપદ તર્કચાર્યે તેનું પુનઃસંપાદન કરીને કોલકાતાથી પ્રકાશિત આવી છે. અહીં એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે, આ ગ્રંથ નન્યાયના કર્યું. તેમણે ગ્રંથનું સંસ્કૃત નામ નબન્યાય ભાષાપ્રદીપ રાખ્યું. પ્રારંભિક અભ્યાસી માટે છે, ન્યાય દર્શનના પ્રારંભિક અભ્યાસીઓ આ ઉપરાંત મૂળ ગ્રંથકારની અંગ્રેજી પ્રસ્તાવનાનો સંસ્કૃત અનુવાદ માટે નહીં. સંસ્કૃતમાં, “વાનીનાં સંબોધાય” એવો ઉલ્લેખ આવે તથા મૂળગ્રંથનો બંગાળી ભાષામાં અનુવાદ અને સુપ્રભા નામની ત્યારે ઘણું સાવધ રહેવાની જરૂર હોય છે. સંસ્કૃત પરંપરામાં નવી બંગાળી ટીકા પણ લખી. જે પરિભાષાઓ પર મૂળ ગ્રંથકારે ન્યાયદર્શનનો, વાત એ છે જે વ્યાકરણ અને અન્ય શાસ્ત્રો ભણ્યો પ્રકાશ પાડ્યો ન હતો. તેમને સ્પષ્ટ કરવા માટે “પરિશિષ્ટ પ્રકરણ' છે પણ ન્યાયદર્શન નથી ભણ્યો. નામનું સ્વતંત્ર પ્રકરણ ઉમેર્યું. અને તેનો બંગાળી અનુવાદ પણ તર્વસંગ્રહ જેવો ગ્રંથ બરાબર સમજ્યા બાદ જ આ ગ્રંથનો કર્યો. આ ઉપરાંત તર્કચાર્ય મૂળ ગ્રંથકાર મહેશચંદ્ર ન્યાયરત્નનો અભ્યાસ કરવો યોગ્ય રહેશે. એમાં ય જે લોકો તર્કસંગ્રહની જીવન-પરિચય પણ અંગ્રેજી ભાષામાં જોયો. આમ આ સંપાદન ગોવર્ધનરચિત ન્યાયનોધિની ટીકાનો અભ્યાસ કર્યા બાદ આ ગ્રંથ ઘણું છાત્રોપયોગી બનાવવામાં આવ્યું હતું.
વાંચશે તેમને તો ઘણી સરળતા જમાશે. પં. વશિષ્ઠ નારાયણ ઝા જેવા સમર્થ વિદ્વાન નવી પેઢીને ગ્રંથમાં ટિપ્પણીઓથી વિશેષ સમજૂતી અપાઈ છે. જેમકે, નબન્યાયનો પરિચય કરાવવા માટે આ ગ્રંથને આધાર તરીકે પૂ.૧૦ પર “નાતિ' ની સમજૂતી અપાઈ છે. પ્રો. ઉજ્જવલા ઝાની સ્વીકારે તેમાં જ આ ગ્રંથની ખ્યાલ આવી જાય છે. આગળ કહ્યું જેમ અહીં સ્પષ્ટીકરણ માટે આકૃતિઓનો પણ ઉપયોગ કરાયો તેમ આ ગ્રંથનો પ્રો. ઉજજવલા ઝા પ્રણીત અંગ્રેજી વ્યાખ્યા-અનુવાદ છે. જેમકે, દ્રવ્યત્વ-(પૃ.૨૫). અને કાલીપદ તર્કચાર્ય પ્રણીત બંગાળી-વ્યાખ્યા-અનુવાદ તો આ પુસ્તક ૧૮૯૧માં ભારતમાં બ્રિટિશરાજ હતું એ ઉપલબ્ધ હતાં જ હવે તેનો હિન્દી વ્યાખ્યા-અનુવાદ પણ ઉપલબ્ધ જમાનામાં લખાયું છે. એટલે ઊદાહરણોમાં તેનો પ્રભાવ વર્તાય બન્યો છે તે પણ એક ગુજરાતી જૈન આચાર્યના હસ્તે! છે. જેમકે, પૃ. ૪૫ પર અંગ્રેજોનો ભારતીયોના સમ્રાટના રૂપમાં હિન્દી અનુવાદ
ઉલ્લેખ છે. સંપાદકે યોગ્ય રીતે જ ટિપ્પણીમાં આ બાબતે વાચકોનું આ જ ગ્રંથ આચાર્ય વિજય જગન્દ્રસૂરિ અને તેમના ધ્યાન દોર્યું છે. સંપાદકની આ સજાગતા પ્રશંસનીય છે. ૨૫માં શિષ્યોના હાથમાં આવ્યો. કોલકાત્તામાં સંવત ૨૦૬૭ના ખંડના અનુવાદમાં પૂ. ૧૦૭ પર વ્યાપ્યવૃત્તિની ચર્ચામાં શશ ચોમાસામાં તેમણે વિદ્યાર્થીઓની ઉપયોગીતાને ધ્યાનમાં રાખીને વનિ હિરન મેં વિષાણ અર્થાત સિંગ ા 31માવ ત્યાગવૃત્તિ હું અહીં બંગાળી ‘સુપ્રભા' ટીકાનો સંસ્કૃત અનુવાદ કરાવ્યો. મૂળગ્રંથ સરતચૂકથી શશ એટલે સસલાને બદલે હિરન થયું છે. હરણને અને અનુવાદ ટીકાનો હિન્દી અનુવાદ જગચ્ચન્દ્રસૂરિના પ્રશિષ્ય શીંગડા હોય છે. સસલાને નહીં. મૂળમાં શશ વિષISTમાવ એમ મુનિ નયજ્ઞવિજયે તૈયાર કર્યો છે.
સ્પષ્ટ છે. બંગાળી ભાષાની સુપ્રભા ટીકાનો સંસ્કૃત અનુવાદ શ્રી વિમલ આ પ્રકારની સરતચૂક સહ્ય અને ક્ષમ્ય ગણી શકાય. રક્ષિત કર્યો. મુનિ નયજ્ઞવિજયે મૂળ ગ્રંથ અને ટીકાનો હિન્દી
સમગ્રતયા અનુવાદ ઘણો સરસ થયો છે. ટિપ્પણીઓ આદિ અનુવાદ કર્યો. ‘નર્બન્યાયમાષાપ્રદીપ’ શીર્ષક અન્વર્થક છે. એટલે દ્વારા કેટલાક દુર્ગમ સ્થળો સરળ બનાવવામાં આવ્યા છે. કે, નામ પ્રમાણે તેનામાં ગુણ છે. જેમ દીપકના પ્રકાશમાં પદાર્થ નબન્યાયભાષાપ્રદીપ જેવા ગ્રંથનો આ પ્રથમ હિન્દી અનુવાદ છે. સ્પષ્ટ થઈ જાય છે તેમ આ ગ્રંથના પ્રકાશમાં જ નબન્યાયની
ભારતીય ભાષાઓ તથા અંગ્રેજી, ફેન્ચ કે જર્મન જેવી ભાષાભાષી પરિભાષા સ્પષ્ટ થઇ જાય છે.
અભ્યાસીઓ પણ સંસ્કૃત ગ્રંથો જરૂર પડ્યે હિન્દી ભાષાના માધ્યમથી આ ગ્રંથના સંપાદક જગતચંદ્રસૂરિ (સંસ્કૃત સન્ધિ નિયમ વાંચતા હોય છે. આથી આ અનુવાદની ઉપયોગીતા સ્વયંસ્પષ્ટ છે. પ્રમાણે જગચ્ચન્દ્રસૂરિ) મ. સા.એ વિદ્યાર્થીઓ- નવા અભ્યાસીઓને ભારત અને ભારત બહાર આ ગ્રંથનું પઠનપાઠન થઇ રહ્યું છે. આથી ઉપયોગી બને તે રીતે ગ્રંથની યોજના કરી છે. સમગ્ર ગ્રંથને
અનુવાદક-વ્યાખ્યાકાર શ્રી જગચ્ચન્દ્રસૂરિ મ.સા તેમ જ પ્રકાશક પાર્શ્વ તેમણે 30 ખંડોમાં વહેંચીને તેને ક્રમાંક આપ્યો છે. (પ્રો. ઉજ્જવલા
પ્રકાશનને મારું એવું સૂચન છે કે આ ગ્રંથની અમુક નકલો ઝાએ પોતાના અંગ્રેજી વ્યાખ્યા-અનુવાદમાં નવ્ય ન્યાયભાષાપ્રદીપ
વારાણસી, પૂણે, દરભંગા તેમજ હરિદ્વાર જેવી જ્યાં જ્યાં નબન્યાયનું ગ્રંથને સરળતા ખાતર ૫૩ ખંડોમાં વહેંચ્યો છે.)
અધ્યયન-અધ્યાપન થાય છે એવા કેન્દ્રોના આ વિષયના નિષ્ણાત
જુલાઈ - ૨૦૧૮
પ્રબુદ્ધ જીવન
(૧૫)
