________________
થઈ રોવા નથી બેસતો... સંપૂર્ણ સમતામાં સ્થિર થાય છે. આમ છે. પ્રતિપળ વર્તમાન સચ્ચાઈ પ્રત્યે સજગ તેમજ નિર્લેપ રહી, અહંઆત્મારૂપી જ્ઞાનકળશમાં સંપૂર્ણ સમતા રસ ભરે છે. હવે જોઈએ મમ અને કર્તા-ભોક્તાભાવમાંથી બહાર આવી, સમતામાં કે તેથી શું થાય છે? તેથી એક પછી એક કર્મની પ્રતિરો જે ઉત્તરોત્તર વધુને વધુ સ્થિર થતાં જવું એ આ સાધનાની ધરી છે. સંવેદનારૂપે ઉદીરણામાં આવી છે તેને રાગ કે દ્વેષનો ટેકો ન મળતા એને જ કેન્દ્રમાં રાખી સાધનાચક્ર ગતિશીલ રહે તો મુક્તિપથે તે કર્મ ઉદીરણામાં આવી નિર્જરી જાય છે. આમ એક પછી એક કર્મ પ્રગતિ થતી રહે. ચકચૂર થતાં આપણો આત્મા કર્મની કાળાશથી હળવો થતો જાય સંવેદનાઓ સ્થળ મળી કે સૂક્ષ્મ એ વાત એટલી મહત્ત્વની છે. નિર્મળ થાય છે. આ રીતે આત્માને સમતારસથી સ્નાન નથી, તમે એના નિર્લેપ સાક્ષી રહી શક્યા કે નહિ એ મહત્ત્વનો કરાવતા કરાવતા એના જિનસ્વરૂપની એક ઝલક પ્રાપ્ત થઈ જાય મુદ્દો છે. આટલું સમજી રાખો કે અમુક સંવેદના ક્યારે પૂરી થાય છે એ જ છે સમ્યક્દર્શન. જેમકે એક લાલટેન છે. એમાં દીવાનો અને અમુક સંવેદના ક્યારે મળે એ કામના ચિત્તમાં પેઠી કે વિપશ્યના પ્રકાશ તો ઝળહળે છે પણ એના કાચ પર એટલી બધી કાળાશ છૂટી ગઈ; તટસ્થ સાક્ષી રહેવાને બદલે તમે ફરી કર્તાજમા થઈ ગઈ છે કે એનો પ્રકાશ બહાર આવી શકતો નથી. લાગે ભોક્તાભાવમાં સરકી ગયા – જેમાંથી બહાર નીકળવા સાધના છે કે જાણે અંદર દીવો જલતો જ નથી. પરંતુ પ્રયત્ન દ્વારા જો કોઈ આદરી છે, તેને જ પુષ્ટ કરી રહ્યા છો. એક જગ્યાએથી પણ કાચ પરની કાળાશ મૂળ સુધી દૂર થઈ તો ચિત્તમાં કંઈક અપેક્ષા છે | આશા છે / તૃષ્ણા છે કે અમુક દીવાની એક ઝલક દેખાઈ જાય છે. તેથી દીવો કેવો હોય તેની પણ સ્થિતિ ક્યારે મળે અથવા અમુક સ્થિતિ ક્યારે ટળે, તો, એ તૃષ્ણા ખબર પડી જાય છે. હવે તો કાચ પરની સંપૂર્ણ કાળાશ દૂર કરી તમને વર્તમાનમાં સ્થિર થવા દેશે નહિ. તૃષ્ણા એજ બંધન છે, દીવાનો સંપૂર્ણ પ્રકાશ રેલાવવાની એને તાલાવેલી લાગે છે. બસ, દુઃખ છે, આર્તધ્યાન છે. તેની પકડમાંથી મુક્ત થવા મુમુક્ષુ સાધના આજ રીતે આત્મારૂપી કળશમાં પુદ્ગલની અનિત્યતાનું જ્ઞાન હાજર તરફ વળે છે પણ એમાંય અહં અને ઝટ ન પરખાય એવી કોઈ કરી, સુખદ સંવેદના પ્રત્યે રાગ કે દુઃખદ સંવેદના પ્રત્યે દ્વેષ ન તૃષ્ણા પાછળ સાધક દોડતો થઈ જાય છે. જગાવતા સમતારસમાં સ્થિર થઈ, ઉદીરણા થયેલી એક એક કર્મ સંવેદનાઓ સાધનાની પ્રગતિનો માપદંડ નથી. પરંતુ પ્રતિરોને નિર્જરતા જઈ, આત્મા પરથી કર્મની કાળાશ ઓછી થતાં, સંવેદનાઓ પ્રત્યે સભાન રહી સમતામાં કેટલું સ્થિર રહી શક્યા તેનું જિનસ્વરૂપે પ્રગટ થાય છે.
એ પ્રગતિનો માપદંડ છે. સંવેદના સમતાપૂર્વક ભેદાય તો સ્થૂળ | આમ આ દુહામાં આખી વિપશ્યના ભરેલી પડેલી છે... પણ પીડાદાયી સંવેદના દ્વારા ટ્રેષના અને સૂક્ષ્મ/સુખદ સંવેદના દ્વારા આપણને કાંઈ જોવાનો કે સમજવાનો કે વિચારવાનો ટાઈમ જ રાગના અને સૂકમતમ સંવેદના દ્વારા (અસુખદ-અદુઃખદ) મોહના ક્યાં છે? “આ આવ્યા દેરાસરમાં ધડાધડ મૂર્તિ પર પાણી ઢોળ્યું, કર્મોની નિર્જરા થાય છે. જો ગીર્દી હોય તો એક બે ધક્કા પણ મારી દીધા, કોઈના પર ક્રોધ સવાલ :- આ સાધના ક્યાં સુધી કરવી? નિર્વાણની પ્રથમ કર્યો, કોઈના પર રાગ કર્યો, ને કર્મ ચકચૂર કરવાને બદલે નવા અનુભૂતિ ક્યારે મળે? કર્મના પોટલા બાંધીને રવાના થયા. આને તમે ધર્મ કહેશો? જવાબ :- આજીવન કરવાની આ સાધના છે એવું નથી કે આ એક દુહો સમજાવ્યો એવી તો કેટલીય સઝાયો, સ્તવનો, શિબિરો પૂરતી જ વિપશ્યના કરવાની છે, સમગ્ર જીવનમાં એ કૃતિઓમાં વિપશ્યના ભરેલી પડેલી છે... જો વિપશ્યના - સ્વાધ્યાય વ્યાપવી જોઈએ. કરવા લાગો તો ખુદ સમજવા લાગશો. કોઈ કોઈ સાધકના એક- પહેલી એકાદ - બે શિબિરમાં તો વિપશ્યનાની બારાખડીનું બે સવાલ આવ્યા છે તે જરા જોઈ લઈએ.
જ્ઞાન મળ્યું ગણાય. સાધક એકથી વધુ શિબિરોમાં જોડાઈ સવાલ :- ત્રણેક વર્ષથી વિપશ્યના સાધના કરું છું, પણ વિપશ્યનામાં સુસ્થિર બને, એ ઈચ્છનિય છે. શિબિરોમાં એની એજ વાત આવે છે તો શું વર્ષોવર્ષ માત્ર નિર્વાણની અનુભૂતિ ક્યારે મળે? તો સમય પાકશે ત્યારે. સંવેદનાઓ જ જોયા કરવી?
કેલેન્ડરના પાનાં વડે એનું માપ આપી ન શકાય. સાધનામાં પુરૂષાર્થ જવાબ :- વિપશ્યના શું છે? સંવેદનાઓ જોતાં રહેવું એજ કેવો છે? તીવ્ર છે કે મંદ? સમજણની પરિપક્વતા કેવી છે? વિપશ્યના નથી. કિંત, પ્રત્યેક સંવેદના પ્રત્યે જાગૃત રહેવું અને પહેલાંના કર્મ સંસ્કારોનો જથ્થો કેવો છે, તેવી અનેક બાબતો તેની સાથે એ તથ્ય પ્રત્યે પણ સભાન રહેવું, કે ઈન્દ્રિયજગતનો પર નિર્વાણની અનુભૂતિનો આધાર રહે છે. કોઈ અનુભવ | કોઈ સંવેદના ચિરસ્થાયી નથી – આ સાધકે એ ખાસ ધ્યાન રાખવું કે થોડા પ્રયત્ન જલ્દીથી સભાનતાપૂર્વક, “અમુક સંવેદના મળે” કે “અમુક સંવેદના ટળે' આત્મઉપલબ્ધિ કરાવી દેવાનો કોલ આપતી કોઈ સાધનાની પાછળ એવી કોઈ કામના કર્યા વિના | પ્રતિક્રિયા વિના, પ્રતિ પળ પૂર્ણ ભાગવું નહિ. કેમકે આત્મઉપલબ્ધિનો કોઈ ટૂંકો માર્ગ છે જ નહિ. સમતામાં રહી પ્રાપ્ત સ્થિતિનો શાંત - સ્વીકાર કરવો એ વિપશ્યના સાધકના સાંપ્રદાયિક મોહને પંપાળતી કોઈ સાધના વિપશ્યનાનું જુલાઈ - ૨૦૧૮ )
પ્રqદ્ધજીવન
