________________
(અનુસંધાન છેલ્લા પાનાંથી)
‘દર્શક’ આગળ કહે છે, ‘જ્ઞાન અને આચરણ' વચ્ચે થોડો તફાવત તો કોઈને પણ રહી જવાનો. પણ આ તફાવત ઓછો ને ઓછો - શક્ય એટલો ઓછો ક૨વાનો સતત પ્રયત્ન ક૨વો એનું જ નામ જીવનસાધના.’
જ્ઞાન કે સમજની પ્રાપ્તિની શરૂઆત માના ઉદરથી જ થઈ જાય છે એ વાત હવે આજનું વિજ્ઞાન પણ સ્વીકારે છે. મારો પોતાનો અનુભવ પણ આની સાક્ષી પૂરે છે. મારા સ્વભાવનાં ઘણાં લક્ષણો મને જન્મથી જ પ્રાપ્ત થયાં હોય એમ મને લાગે છે. એ લક્ષણો એટલાં સહજ છે કે એને માટે મારે સહેજે પ્રયત્ન કરવો પણી નથી! માના ઉંદરથી જે બીજ રોપાયાં, મારા શૈશવમાં જે બીજનું જતન થયું, એમાંથી મોટા ભાગનાં બીજ પછીથી પોષાયાં. અલબત્ત, આ બીજને પોષવામાં વાચન શ્રવણ અને સત્સંગનો ઘણો ફાળો છે તે સ્વીકારવું જોઈએ. પણ, સાથે-સાથે એ પણ કહેવું જોઈએ કે જો આ બીજ જન્મથી - કહો, જન્મ પહેલાંથી રોપાયાં ન હોત તો એ બીજના વિકસવાનો પ્રશ્ન જ ન હોત!
બા જાકો જન્મથી જ મોટા મનનાં ને મોટા હૃદયનાં હતાં. બા ચુસ્ત વૈષ્ણવ કુટુંબમાં પરણીને આવ્યાં. મારા પરદાદા મરજાદી હતા ને દાદા પણ મરજાદી હતા. દાદા-દાદીએ બ્રહ્મસંબંધ લીધેલો, ખેતીનો વ્યવસાય અને નોકરીને લીધે બે દીકરામાંથી એકેય બ્રહ્મસંબંધ લઈ શક્યા નહીં એટલે દાદા-દાદી એકલાં એ - દાદીમાનું અવસાન ઘણું વહેલું થઈ ગયું એટલે પછી દાદા ઘણાં વરસ એકલા રહ્યા. કોઈના હાથનું રાંધેલું ખાય નહીં. નાના બાળકને પણ અડે નહીં! કુટુંબના વડીલો ‘કપડાં શિવડાવ્યાં' એમ ન કહે; 'કપડાં બનાવડાવ્યાં એમ કહે, કારશ કે 'શિવડાવ્યાં'માં 'શિવ'નું નામ બોલાઈ જાય! આ વાતાવરણમાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં રહેવા છતાં, ભા-ભાપુ સ્વતંત્ર રીતે રહેતાં થયાં એ પછી બા આ સંસ્કારથી તદ્દન મુક્ત થઈ ગયાં. બાપુજી તો જાણે અલિપ્ત હતા જ! બાએ ઠાકોરજીની પૂજા જિંદગીભર કરી; લાલાને નવડાવે, વાઘા પહેરાવે, માતાના વાત્સલ્યથી લાડ લડાવે, લાલા સાથે વાર્તાય કરે; પણ, બાના મંદિરમાં બધા ભગવાનની હાજરી; બધાંની પૂજા પણ ખરી. પડોશમાં થોડા જૈન કુટુંબો; એમના પર્વોમાં પણ બા ભાગ લે; જૈન મિત્રો સાથે ઉપાશ્રયમાં જવાની ખુશીથી હા પાડે ને ઉમેરે ‘ભગવાન બધાંના સરખા!' નિરક્ષર બાએ વેદ-ઉપનિષદનાં નામ પણ નહીં સાંભળ્યાં હોય, પણ પૂર્વજન્મના સંસ્કારો પ્રાચીન ભજનવાણીથી પોષાયા હતા. બાએ વાવેલાં બીજ પછીથી સર્જનાત્મક સાહિત્યના - ખાસ કરીને કાવ્યોના વાચનથી અને સત્સંગથી પોષાયાં. એટલે આજે મારા માટે મંદિરનો કે મૂર્તિપૂજાનો નિષેધ નથી, પણ મારા હૃદયમાં નિશ, નિરાકાર એક જ પરમતત્ત્વનો ઈશ્વર રૂપે સહજ સ્વીકાર થયો છે. ‘શાવાસ્યમ્ વસ્
:
જુલાઈ - ૨૦૧૮
સર્વમ્' (બધું ઈશ્વરમય છે)ની ઉપનિષદવાણી જાણી તે પહેલાંની એ વાણી આત્મસાત્ થઈ ગઈ છે તે બાને કારો. સર્વધર્મ સમભાવ સર્વધર્મ તરફ સરખો આદર - મારામાં સહજ છે.
કાકાસાહેબ કાલેલકરે 'સર્વધર્મસમભાવ'ને સ્થાને ‘સર્વધર્મભાવ’ (‘બધા ધર્મો મારા છે' એવી ભાવ)ની હિમાયત
કરી છે. શ્રીરામકૃષ્ણ પરમહંસે બધા ધર્મોની ઉપાસના કરી હતી. ‘સર્વધર્મમભાવ'ની વિભાવના મને ગમે છે. પણ, એ કક્ષાએ પહોંચવામાં મારે હજુ ઘણું અંતર કાપવાનું બાકી છે! એ જ રીતે પરમતત્ત્વને પૂર્ણપણે સમર્પિત થઈ જવાની વાત પણ મને ગમે છે, જે થાય છે તે પરમ શક્તિની ડિઝાઈન પ્રમાણે થાય છે.' - એવા ભાવનું પ્રોગ્રામિંગ સતત કરતો હું છું. ઈશ્વરશ્રદ્ધા સતત વધતી રહી હોવાનો અનુભવ પણ થાય છે. “ધાર્યું થાય તો હરિકૃપા, ને ન થાય તો 'હરિ-ઈચ્છા' એવું સૂત્ર મનમાં સતત ઘૂંટું છું; પણ, તોય મન વારંવાર ડગી જાય છે.
‘ધાર્યું’ થાય છે ત્યારે ‘હરિકૃપા’નો ભાવ અનુભવાય છે; પણ ‘ધાર્યું' નથી થતું ત્યારે 'હરિઈચ્છા'નો ભાવ એટલી પ્રબળપણે અનુભવાતો નથી. ‘ધાર્યું' થાય તોય ખુશ અને ‘ધાર્યું' ન થાય તોય 'ખુશ' એ ભૂમિકા તો પછી ઉચ્ચકક્ષાની છે. ‘ધાર્યું’ ન થાય તોયે ‘ખુશ' એવાની ભૂમિકા મારે માટે ઘણી દૂરની છે. પણ ‘ધાર્યું’ ન થાય તોયે ખિન્ન ન થવાય, સ્વસ્થ રહેવાય અથવા બને એટલું જલદી સ્વસ્થ થઈ જવાય, એટલું કરવા પ્રયત્ન કરું છું. મારે કહેવું જોઈએ કે ‘ધાર્યું' ન થાય ત્યારે અનુભવાતી ખિન્નતામાંથી ઘાટાપણું ધીરેધીરે ઓછું થતું જાય છે. ખિન્નતામાંથી મુક્ત થઈ સ્વસ્થ થવા તરફની ગતિ વધી રહી છે. આજ રીતે પ્રયત્ન કરો શ, તો એક દિવસ ‘ધાર્યું’ ન થાય તો ‘હરિઈચ્છા’ ગણી બિલકુલ સ્વસ્થ રહી શકીશ એવી શ્રદ્ધા હૃદયમાં બંધાઈ છે. ધાર્યું ન થાય તોય ખુશ રહેવું એ આદર્શ મને ગમે છે, પણ અત્યારે તો ‘દિલ્હી દૂર હૈ’ એવું લાગે છે!
-
શેરીમાં અમારું એક જ કુટુંબ બ્રાહ્મણનું હતું. બાકી, જૈન ને કપોળ વાણિયા, પરક્રિયા સોની અને વાણિયાસોની, બારોટ બાવા વગેરે બધા વર્ગોનાં લોકો અમારી ‘આંબલી શેરીમાં હતા. આ
બધાં કુટુંબો એક જ કુટુંબની જેમ એનાં - ને એમાં આર્થિક ઉચ્ચાવચતા આડે આવતી કે ન એમાં જ્ઞાતિની ઉચ્ચાવચતા આડે આવતી. બા-બાપુજીને બધાં સાથે ગાઢ સંબંધ. બા કે બાપુજીમાં બ્રાહ્મણ હોવાની ગુરુતા નહીં ને ગરીબ હોવાની લઘુતા નહીં. ફળિયામાં આવતા ભીમકાકા ધોબી, મોંઘીમા મોચી, ગુલાબચંદકાકા કાપડિયા, લગ્નપ્રસંગે ઢોલ વગાડવા આવતા ઢોલી - બધાં સાથે બાનો સ્નેહ ને સમભાવભર્યો સંબંધ. બાપુજીથી નાના એટલા બાના દિયર ને મોટા એટલા બાના જેઠ! બાપુજીથી નાના એટલા અમારા કાકા ને મોટા એટલા અમારા બાપા ! લાજપ્રથામાં પછી ઘણાં દૂષણો પ્રબુદ્ધ જીવન
૫૧
