________________
પ્રતીતિ થઈ ચૂકી છે. મારો મોટા ભાગનો ત્રણાનુબંધ હકારાત્મક તો પ્રભુએ કશા પક્ષપાત વગર મનુષ્યમાત્રને આપ્યું છે. “હાસ્ય - અધિક માત્રામાં હકારાત્મક - છે એને હું પરમાત્માની મારા પરની ગમે તેવા વિષાદને ઓગાળી દે છે. એ મારો અનુભવ છે. જે રીતે મોટી કૃપા સમજું છું.
આપણા ખોરાકમાંથી પૂરતા પ્રમાણમાં પ્રોટીન કે વિટામિન્સ - નકારાત્મક અનુભવનું એક હકારાત્મક પાસું પણ છે. મિનરલ્સ મળતાં નથી ત્યારે આપણે એ બધું મળી રહે એવી દવા અંધકારના અનુભવ વગર પ્રકાશનો મહિમા આપણા મનમાં વસતો લઈએ છીએ એ જ રીતે હું દરરોજ સવારે કે રાત્રે મોટે ભાગે બંને નથી એ જ રીતે હકારાત્મક માનવસંબંધનો મહિમા નકારાત્મક વખત - હાસ્યના કોઈને કોઈ પુસ્તકમાંથી કંઈ ને કંઈ વાંચી લઈ સંબંધની કટુતાનો અનુભવ થાય ત્યારે જ વિશેષ થાય છે. એટલે મનને નીરોગી રાખવાનો પ્રયત્ન કરું છું. મનને સ્વસ્થ રાખવામાં જ, હકારાત્મક માનવસંબંધના માધુર્યનો આનંદ મેળવવા માટે હાસ્યની ઘણી મદદ મને મળતી રહે છે. નકારાત્મક માનવસંબંધની કટુતાને હૃદયપૂર્વકની ક્ષમાના હસવાની શક્તિ તો પરમાત્માએ બધાંને આપી છે. પણ રસાયણમાં ઓગાળી દેવા પ્રયત્ન કરવો એ જ જીવનસાધના છે. હસાવવાની શક્તિ પરમાત્માની વિશેષ કૃપા છે. આવી વિશેષ કૃપા
કાકાસાહેબ કાલેલકરે મૈત્રી વિશેના નિબંધમાં કહ્યું છે કે પ્રાપ્ત થવાને કારણે વિષમ પરિસ્થિતિને પણ હું હસી કાઢી શકું છું. “આપણો અકારણ દ્વેષ કરનાર વ્યક્તિની “ભગવાન એમનું ભલું આવી વિશેષ કૃપાને કારણે “વિષાદનો ભાવ મારા મનમાં લાંબો કરે' એવો ક્ષમાભાવ સેવી ઉપેક્ષા કરવી. ‘ઉપેક્ષા સેવવી'નો ગુજરાતી સમય ટકી શકતો નથી. આ હાસ્યની દૃષ્ટિને કારણે જ મારી ભાષામાં જે પ્રચલિત અર્થ છે - “અવગણના કરવી' - તે અહીં નથી નબળાઈઓ હું સ્પષ્ટ જોઈ શકું છું ને બીજાંઓની નબળાઈઓ પરત્વે એ સ્પષ્ટ છે. અહીં ‘ઉપેક્ષા કરવી” એટલે “ક્ષમા આપવી, ને મનમાં સમભાવની દૃષ્ટિ રાખી શકું છું. મારી આજ સુધીની આયુષ્યયાત્રામાં પણ એવી વ્યક્તિઓ માટે દુર્ભાવ ન સેવવો.” એવો છે. જીવનમાં મેં ક્યાકેય કોઈ માટે તિરસ્કારનો ભાવ અનુભવ્યો નથી એ કેવળ આવા ઢેષભાવનો મને ઝાઝો અનુભવ નથી થયો અને હું પરમાત્માએ આપેલી હાસ્યદૃષ્ટિનું જ પરિણામ છે એમ હું સમજું પરમાત્માની કૃપા સમજું છું. પણ, જ્યારે ક્યારેય આવો અનુભવ છું. થયો છે ત્યારે કાકાસાહેબ કહે છે તેવો “ઉપેક્ષાભાવ' સેવવાનું કુંદનિકા કાપડિયાની એક પુસ્તિકાનું શીર્ષક છે : “જીવન એક મને ક્યારેય અઘરું નથી લાગ્યું. આવી વ્યક્તિઓથી શક્ય એટલા ખેલ!' અંગ્રેજી પુસ્તકનો આ અનુવાદ છે. જીવન અંગેની સમજવા અળગા રહેવું એવું મારું વલણ હોય છે. આવી વ્યક્તિઓ માટે મનમાં જેવી ઘણી સામગ્રી આ પુસ્તિકામાં છે. આ પુસ્તિકાના શીર્ષકથી જ કોઈ દ્વેષભાવ નથી જાગતો કે આવી વ્યક્તિઓ માટે મનમાં કોઈ જીવનની વ્યાખ્યા એકદમ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. જીવન એક ખેલ છે, - કટુભાવ નથી રહેતો; ઊલટું, આવી વ્યક્તિઓને મારી કંઈ જરૂર રમત છે. રમત માત્રનો હેતુ “આનંદ” હોય છે. આનંદ સિવાય પડે તો એને સહાયરૂપ થવામાં હું કોઈ કસર નથી છોડતો. રમતનો બીજો કોઈ હેતુ હોઈ શકે નહીં. બીજા હેતુઓ ભળે એટલે
- પણ, મારી ખરી કસોટી “જેમનાથી અળગા થઈ શકાય તેમ રમત દૂષિત થાય (આજે કેટલીક રમતોમાં - ખાસ કરીને ક્રિકેટની ન હોય એવી વ્યક્તિઓ - એવાં નિકટના સ્વજનો નાની-અમથી રમતમાં - આનંદ સિવાયના હેતુઓ ભળેલા દેખાય છે ને એનાં વાતમાં કોઈ વાર અકારણ દૂભવે ત્યારે “હે પ્રભુ! ગુસ્સો આવે પરિણામો પણ જોઈ શકાય છે). પ્રકૃતિ, પર્યાવરણ, સાહિત્યત્યારે શાંતિ કેમ રાખવી એ મને શીખવ” - એવી પ્રાર્થના સતત સંગીત-ચિત્ર-નૃત્ય આદિ કળાઓ, તેમજ માનવસંબંધની મધુરતા રહ્યા કરી હોવા છતાં, શાંતિ રહેતી નથી. આવી પરિસ્થિતિમાં આનંદના અખૂટ સ્ત્રોત છે પણ આવા આનંદનું પ્રતિબિંબ નિર્મળ મારાથી એકદમ અકળાઈ જવાય છે, એકદમ અસ્વસ્થ થઈ જવાય ચિત્તમાં જ પૂરેપૂરું ઝિલાય છે. પ્રકૃતિ, કળા કે માનવસંબંધની મધુરતા છે. અલબત્ત, ફરી શાંત સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવામાં વાર નથી લાગતી. ચિત્તની નિર્મળ અવસ્થામાં જ આનંદ આપી શકે છે. એટલે ચિત્તની આવી જે-તે વ્યક્તિને હૃદયપૂર્વકની ક્ષમા આપવામાં સહેજે મુશ્કેલી શુદ્ધિ જીવનનું ખરું સાધ્ય છે, એમ હું સમજ્યો છું. નથી પડતી. આવી વ્યક્તિઓ સાથે પછી તરત નોર્મલ વર્તન કરવામાં આ ચિત્તશુદ્ધિ શું છે? ચિત્ત નકારાત્મકતાથી જેટલું મુક્ત એટલી પણ વાર નથી લાગતી. પણ તત્ક્ષણ તો અકળાઈ જવાય છે - એને એની શુદ્ધિ વધુ. સીધા માર્ગે ચાલનાર વ્યક્તિને પણ ચિંતા, ગુસ્સો, મારી મોટી અધૂરપ ગણું છું. આ અધૂરપને અતિક્રમી જવાનો મારો અકળામણ, ભય, હતાશા - જેવા નકારાત્મક ભાવો સતાવતા રહે સંકલ્પ છે - ને એ માટે હું એકદમ જાગ્રત થઈ ગયો છું. કોઈ પણ છે. ચોવીસ કલાકમાં સાઠથી સિત્તેર હજાર વિચારો આવતા હોય પરિસ્થિતિમાં ચિત્ત વિચલિત ન થાય એ આદર્શ પહોંચે ત્યારે ખરો; તો એમાં નકારાત્મક વિચારો આવે જ નહીં - એવું તો કોઈ વીરલા પણ, અકળામણની ફ્રીક્વન્સી ને તીવ્રતા ચોક્કસ ઓછાં થતાં જાય માટે જ શક્ય હશે! નકારાત્મક વિચારો આવે જ નહીં, એવી સ્થિતિ
તો મારા માટે અત્યારે ક્યાંય ક્ષિતિજમાં પણ મને દેખાતી નથી. હાસ્ય માણસને મળેલું અણમોલ વરદાન છે. “હસવાનું વરદાન પણ, નકારાત્મક વિચારો આપણા મગજનો કબજો ન લઈ લે એટલી
છે.”
જુલાઈ - ૨૦૧૮ )
પ્રવ્રુદ્ધ જીવન
૫ ૩
