________________
ભાવમાંથી બહાર નીકળાય છે, દ્રષ્ટાભાવ ઉત્તરોત્તર પ્રગાઢ બનતો અપનાવવાનો અનુરોધ દરેક દેશ-કાળના જ્ઞાની પુરુષોએ કર્યો જાય છે. ત્યારે –
છે. આપણા પૂર્વાચાર્યોએ મુમુક્ષુઓને માર્ગદર્શન આપતા કહ્યું છે કે, “જેનાથી દોષો ખાળી શકાતા હોય, મોહજન્ય સંસ્કારોનો નાશ થતો હોય અને પૂર્વબદ્ધ કર્મની નિર્જરા થતી હોય તે સર્વ મુક્તિના જ ઉપાયો છે.’’ “ભલે તે અનુષ્ઠાન કે સાધના પદ્ધતિ અન્ય મત-પંથમાં પ્રચલિત હોય, તો પણ તે સર્વજ્ઞ સંમત જ છે.” વિપશ્યનાનો થોડોક અભ્યાસ કરનારને પણ રાગ-દ્વેષની મંદતા થવા દ્વારા ચિત્ત-શુદ્ધિનો કંઈક અનુભવ થાય છે અને તેથી આ સાધનાની ઉપયોગિતા સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે.
જેનાથી સમભાવ વધે તે સામાયિક' એ જૈન પરિભાષાને આગળ કરીને, ‘વિપશ્યના એ સામાયિકની જ સાધના છે' એ તથ્યનો નિઃસંકોચ સ્વીકાર કરી આપશે વિપશ્યનાને વિના ખચકાટે અપનાવીએ. જેણે વિપશ્યના-શિબિરનો અનુભવ લીધો હશે તેનાથી એ છાનું નથી કે વિપશ્યનાના પ્રારંભથી જ ત્યાં સમતાનો એકડો ઘૂંટાવાય છે; નિષ્ઠાપૂર્વક દીર્ધકાળ પર્યંત એ સાધના કરનારને એ પ્રતીતિ થાય છે કે પોતે સમતામાં ઉત્તરોત્તર વધુ ને વધુ પ્રતિષ્ઠિત થતો જાય છે; અર્થાત્ વિપશ્યનામાં સામાયિક તેના સાચા અર્થમાં થાય છે. તો પ્રતિક્રમણ શું ખરેખર છૂટી જાય છે ? અરે ! વિપશ્યનાસાધના એ તો પળેપળનું પ્રતિક્રમણ છે.
સ્વભાવમાંથી બહિર્ગમન થયું હોય / પરભાવમાં જવાયું હોય જ્ઞાયકભાવમાંથી હટીને કર્તા-ભોક્તા ભાવમાં જવાયું હોય – તે સંભારી જઈને, સ્વભાવમાં / શાયકભાવમાં પાછા ફરવું એ જ સાર્થક | સાચું પ્રતિક્રમણ છે. આ અર્થમાં, વિપશ્યના એ ખરેખર
પ્રતિક્ષણનું પ્રતિક્રમણ જ છે; કારણ કે ઉપયોગની જાગૃતિ – choiceless awareness - પૂર્વક પ્રતિક્ષા સમતામાં રહેવાનો, તટસ્થ દૃષ્ટા રહેવાનો અભ્યાસ / પ્રેક્ટિસ / મહાવરો એમાં થાય છે
કર્તા-ભોક્તા કર્મનો, વિભાવ વર્તે જ્યાંય; વૃત્તિ વહી નિજભાવમાં, થયો અકર્તા ત્યાંય. છૂટે દેહાધ્યાસ તો, નહિ કર્તા તું કર્મ; નહિ ભોક્તા તું તેહનો, એ જ ધર્મનો મર્મ.
આ પંક્તિઓનો મર્મ સાધક સ્વાનુભવે માણી શકે છે. વિપશ્યનાની સાધનામાં પ્રગતિ કરતા કોઈ પણ મત-પંથના મુમુક્ષુને પ્રતીતિ થાય છે કે શાસ્ત્રોનું અને આત્મજ્ઞ મહાપુરુષોના વચનોનું હાર્દ તેની સામે હવે જાશે સ્વયં પ્રગટ થાય છે.
સભાનપણે/સાચી રીતે અભ્યાસ ક૨ના૨ો સાધક પોતાના ચિત્તમાં શુભ પરિવર્તન આવતું જોઈ શકશે. બધા દોષો સંપૂર્ણપણે ક્ષીશ ભલે ન થયા હોય પણ તેમનું બળ ઓછું થયું હોય તો તે પ્રગતિનું ચિન્હ છે. વિપશ્યનાના અભ્યાસથી પીડાથી ગભરાવાનું કે અકળાવાનું ઘટતું જાય છે. દુઃખનો ‘હાઉ' વિદાય લે છે. તેને કે સ્થાને, જે કંઈ બર્ન તેનો, વિના વિરોધે, સ્વીકાર કરવાની ક્ષમતા આવી જાય છે.
ચિત્તની અંદર કામના-તૃષ્ણાનો પ્રભાવ ઘટતો જવાથી દ્વેષ રોષ-તિરસ્કારની વૃત્તિ પણ ઓછી થાય છે. ક્રોધ-ઈર્ષ્યા-વે૨ જેવા દોષો નિર્બળ થઈ જાય છે અને મૈત્રી/સ્નેહશુભ ભાવના વૃઢિગત થતાં જાય છે.
-
સવાલ :- આપણે જીનાજ્ઞા વિરૂદ્ધ તો કાંઈ નથી કરતા ને? ષટ્કર્શનનું અને નનિક્ષેપનું ઊંડું જ્ઞાન ધરાવતા ન્યાયવિશારદ ઉપાધ્યાયજી યશોવિજયજી મહારાજે ‘જિનાજ્ઞા શી?’તો એ વિષે ‘ઉપદેશ રહસ્ય' નામના ગ્રંથમાં વિસ્તારથી સૂક્ષ્મ ચર્ચા કરી છે. એ આખીયે ચર્ચાને સમેટતાં, ષટ્કર્શન અને નયનિક્ષેપના એ અઠંગ જ્ઞાતાએ, એ ગ્રંથના ઉપસંહારમાં, સમગ્ર જિનાજ્ઞાનો નિષ્કર્ષ આપતા કહ્યું છે કે, ‘ટૂંકમાં જિનાજ્ઞા એટલી જ છે કે જેનાથી વ્યક્તિ પોતે રાગ-દ્વેષમાંથી છૂટકારો મેળવી શકતી હોય તે તેણે કરવું – આચરવું.''
“જાતિ-લિંગ કે પક્ષમૈં, જિનહું કે દૃઢરાગ; મોહજાલમેં સૌ પરે, ન લહે શિવસુખભાગ.'' - ઉપા. થોવિજયજી મહારાજ
જૈન શ્વેતાંબર પરંપરાના સમદર્શી આચાર્યશ્રી હરિભદ્રસૂરિજીએ ‘યોગબિન્દુ' ગ્રંથનો ઉપસંહાર કરતા કહ્યું છે કે ‘બુદ્ધિમાન માણસ માટે ‘પોતાનું' અને ‘પારકું’ શું ? વિવેકભૃદ્ધિથી નાણી જોતાં જે સિદ્ધાંત તર્કસંગત જણાય તે તેણે સ્વીકારવો પછી તે પોતાનો હોય કે પારકો.’’ ...‘‘તત્ જ્ઞેયં સર્વજ્ઞસમ્મતમ્।''રોજના નવ-દસ કલાક સમત્વ અને ધ્યાનનો અભ્યાસ ક૨વાનો
નિર્જાનું પ્રધાન અંગ જે તપ કહ્યું છે તેના બાર ભેદો પૈકી ધ્યાન અને કાર્યોત્સર્ગને ખુદ ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ સર્વોત્કૃષ્ટ તપ નથી કહ્યું? અને, ક્રોડો જન્મના ઉગ્ર તપથી જે કર્મનો ક્ષય થાય તેટલાં કર્મ સમત્વમાં પ્રતિષ્ઠિત સાધક એક ક્ષણમાં જ ખપાવી દે છે'' એવો બુલંદ ઉદ્ઘોષ શું આચાર્ય હેમચંદ્રસૂરિ જેવા પ્રખર યોગવિદ્-યોગનિષ્ઠ ધર્મનેતાએ નથી કર્યો? વિપશ્યના-શિબિરોમાં
કોઈ પણ સાધનાપદ્ધતિ કે વિચારના સ્વીકાર કે ત્યાગનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય ત્યારે, તે પોતાના અંતરંગ દોર્ષોને શીશા કરવામાં અને આત્મિક ગુણવૃદ્ધિમાં સહાયક નીવડે છે કે બાધક – એ માપદંડ જુલાઈ - ૨૦૧૮
હોય છે અને તેમાંયે ‘અધિષ્ઠાન' કરવાનું હોય ત્યારે તો પૂરો સળંગ એક કલાક કશાયે હલનચલન વિના – આંખનો પલકારો સુધ્ધાં માર્યા વિના – અડોલ આસને નિશ્ચલ બેસીને સમભાવપૂર્વક પ્રબુદ્ધજીવન
સંવેદના જોતાં જોતાં ચિત્તમાં જરા રાગ / આસક્તિ જાગે કે દ્વેષ / અણગમો જન્મે તો, તેનું ભાન થતાંવેંત, વિપશ્યી સાધક રાગ-દ્વેષના એ વિકલ્પથી પાછો હટી, પુનઃ સમભાવમાં તટસ્થ દૃષ્ટાભાવમાં સ્થિર થવાનો પ્રયાસ કરે છે. એટલે ખરું જોતાં વિપક્ષી સાધક પળેપળ પ્રતિક્રમણ જ કરી રહ્યો છે.
૨૫
