________________
ગુરૂ કોને કહેવાય?
| ડૉ. છાયા શાહ લલીતવીસ્તરા” ગ્રંથમાં પૂ. આચાર્ય હરિભદ્રસુરિશ્વરજી એને એમ થશે કે “એ કહે છે આમ, પણ એમના જીવનમાં જુદુ મહારાજ સાહેબે ગુરૂના કેટલાંક આવશ્યક લક્ષણો બતાવ્યા છે.' દેખાય છે તો સાચું શું?' વળી એવું પણ બને કે શિષ્ય એવું વિચારી (૧)“ગુરૂ' શબ્દના અર્થ પ્રમાણે ગુણવાળા હોવા જોઈએ.
લે કે અપવાદે આમ વર્તાતુ હશે. વળી એવું પણ બને કે ગુરૂ પોતાની
નબળાઈઓ ઢાંકવા માટે અન્ય વિષયોનું દા.ત. મિથ્યાત્વનો ત્યાગ “ગુરૂ' શબ્દનો અર્થ સારી રીતે શાસ્ત્રની ગિરા (વાણી) વાળા
એવા વિષયોની જ ચર્ચા કરશે. આમ શિષ્યને પુરો ન્યાય નહીં આપી એવો થાય છે. એ જો આ અર્થ પ્રમાણે ગુણવાળા નહીં હોય તો
શકે. જો ગુરૂ પરહિતરક્ત નહિ હોય તો શાસ્ત્રની વ્યાખ્યા ટૂંકમાં પરિણામ એવું આવે કે આપણે જાણીએ કે શાસ્ત્ર સમજવાં મળે છે
પતાવશે તેથી શિષ્યને પુરૂ જાણવા નહિ મળે. કોઈ કારણવશ શિષ્ય જ્યારે વસ્તુસ્થિતિ એ કાંઈ ભળતું જ મળતું હોય? ભણાવનાર
પર અરૂચિ થઈ હશે ઉતરતી પરકલ્યાણની બુદ્ધિને લીધે ગુસ્સો ને પોતે શાસ્ત્રના શબ્દો અને પંક્તિઓને પોતાની ધારણા મુજબ
ધમધમાટ કરતા પાઠ આપશે તો શિષ્યનો ઉત્સાહ ભાગી જશે. અયોગ્ય કે વિપરીત પણે લગાવતા હોય, શાસ્ત્રમાંથી યથેચ્છ ભાવ
શાસ્ત્રજ્ઞાનથી વિમુખ બનશે. ક્યારેક આવા ગુરૂ ભણાવવાને બદલે કાઢી બતાવતા હોય, એ ગુરૂ જ નથી માટે ગુરૂ શાસ્ત્રના જાણકાર,
શિષ્યને પોતાની વૈયાવચ્ચમાં જ લગાવી દેશે. શિષ્યને મિથ્યાત્વ, તત્ત્વને કહેનારા અને તે મુજબ આગળ પાછળના સંબંધ, તાત્પર્ય
પ્રમાદ, વિષય કષાય વગેરેમાં દોરી જવાના મહાન અનર્થો સર્જશે. વગેરેને જાળવીને પદ-પંક્તિ સમજાવનારા હોવા જોઈએ.
માટે ગુરૂ પોતાનું પણ હિત કરનારા અને શિષ્યનું પણ હિત કરનારા (૨)ગુરૂ સવ-પર શાસ્ત્રના જાણકાર હોવા જોઈએ.
હોવા જોઈએ. સ્વશાસ્ત્રના જાણકાર એટલા માટે, કે ભલે પ્રસ્તુત શાસ્ત્રને (૪)ગુરૂ પરાશયવેદી હોવા જોઈએ. આમ સમજી શકતા હોય પરંતુ તેમાં કેટલીક વસ્તુઓ સંક્ષેપમાં કે
એટલે શિષ્યના મનને કળી જનારા હોવા જોઈએ. પોતે જે નામ માત્રથી કહી હોય અને તેનો વિસ્તાર બીજા શાસ્ત્રમાં આવતો
સમજાવે છે તે તે જ પ્રમાણે શિષ્ય સમજે છે કે નહીં તેનો ગુરૂને હોય, અથવા આમાં બીજા શાસ્ત્રની ભલામણ હોય વગેરે અને તે
ખ્યાલ આવી જવો જોઈએ. બીજું સમજતો હોય તો શિષ્યને લાઈનમાં શાસ્ત્રોની જાણકારી ન હોય તો પ્રસ્તુત
લાવવો. શિષ્ય કંઈ પ્રશ્ન કરે તો એ પ્રશ્નનો શાસ્ત્રની વ્યવસ્થિત વ્યાખ્યા ન કરી શકે. એવી
મર્મ સમજતા ગુરૂને આવડવું જોઈએ. રીતે પરશાસ્ત્ર એટલે કે ઈતર શાસ્ત્રોની
પ્રશ્ન પાછળનો આશય જુદો હોય તે જાણકારી પણ એટલા માટે જરૂરી કે પ્રસ્તુત
સમાધાન જુદુ આપે તો શિષ્ય શાસ્ત્રમાં તેના વાક્ય ઉદ્ધત કર્યા હોય ને તે ઈતરમતના શાસ્ત્રની મંઝવણમાં પડે. તેથી નવા નવા પ્રશ્ન થાય ને મુખ્યપાઠ બાજુએ માહિતી ન હોય તો તેની વસ્તુ બરોબર સમજાવી શકે નહીં. વળી રહી જાય. વળી શિષ્યનો પ્રશ્ર શંકાના કે જિજ્ઞાસાના ઘરનો છે કે પ્રસ્તુત શાસ્ત્રના ઈતરમતવાળાએ કરેલ ખંડનની યુક્તિઓ વગેરેની પથરી મકવાના હેતનો કે ગુરૂને હલકા પાડવાનો, તેનો ખ્યાલ ખબર નહીં હોય તો એનો પ્રતિકાર સમજાવી શકશે નહીં. પરિણામે ગુરૂને ન આવે તો અનુચિત પ્રશ્નના ઉત્તર આપતા જ્ઞાનદાનમાં ભવિષ્યમાં કોઈ ઈતર મતવાળો આપણા ભણેલા શાસ્ત્રની વસ્તુનું વિઘ્ન આવે, ગુરૂનું ગૌરવ હણાય, બીજા શિષ્યોની ગુરૂ-આસ્થા ખંડન કરે ત્યારે આપણું ચિત્ત ચક્તિ, વિહ્વળ કે ચલાયમાન થવાનો મોળી પડે, વ્યાખ્યા લેવામાં આદરવાળા ન રહે તેથી ગુરૂ સામાના સંભવ રહે માટે વ્યાખ્યાકાર ગુરૂ સ્વ-પર શાસ્ત્રના જાણકાર હોવા આશયને સમજી શકવાની તાકાતવાળા જોઈએ. જોઈએ.
આવા ગુરૂ જે શિષ્યને પ્રાપ્ત થાય તે શિષ્ય પણ વિનયપૂર્વક (૩)ગુરૂ સ્વ-પર હિતરક્ત હોવા જોઈએ.
ગુરૂને ઉચ્ચ આસને બેસાડી, પોતે ઉચિત મુદ્રામાં બેસી, મુખમુદ્રા ગુરૂ આત્મહિત અને પરોપકારમાં પરાયણ હોવા જોઈએ. ગુરૂ ગુરૂના અનુગ્રહને નમ્રતાથી ઝીલતી અને આનંદ પામતી રાખી, જો પોતાના આત્માના હિતમાં રક્ત નહિ હોય, ઈન્દ્રિયપરવશ, મનમાંથી બધા જ વિક્ષેપોનો ત્યાગ કરી એકાગ્રતાપૂર્વક ગુરૂની શરીરાસક્ત, કષાયભિભૂત હશે, નિંદ્રા - વિકથા, આલસ્યાદિ વાણીને ઝીલવી જોઈએ. પ્રમાદને આધિન હશે તો વર્તન અને વાણીમાં ફરક પડશે. તેથી પરહિત માટે શિષ્યને કંઈ કહેશે ત્યારે શિષ્યને વિશ્વાસ નહીં બેસે.
મો.૯૯૪૮૩૩૬૯૯૨
( ગુરુપૂર્ણિમા નિમિત્તે
પ્રqદ્ધજીવન
જુલાઈ - ૨૦૧૮ ) |
