Prabuddha Jivan 2014 08 Karmvad Jain Darshan ane Anya Darshan

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 33

કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ
ગસ્ટ ૨૦૧૪
પ્રબદ્ધ જીવનકર્મવાદ વિશેષાંક , પષ્ટ ૩૩
વાદ ક કર્મવાદ ન કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક
જૈન સાહિત્યમાં કર્મવાદ
જૈન સાહિત્યમાં મુખ્યત્વે બે ભેદ પાડી શકાય (૧) આગમ પ્રથમમાં કાંક્ષા મોહનીયનો વિચાર, કર્મપ્રકૃતિ, જીવનું ઉપસ્થાન ક સાહિત્ય અને આગમેતર સાહિત્ય.
| (ઊર્ધ્વગમન) અપક્રમણ (પતન), કર્મફળ ભોગનો સિદ્ધાંત વગેરે છે. (૧) આગમ સાહિત્ય-રાગદ્વેષ વિજેતા જિન તીર્થકર ભગવંતના છઠ્ઠા શતકમાં-જીવ અને કર્મનો સંબંધ સ્વાભાવિક રૂપે થાય છે તત્ત્વ-ચિંતનનું જેમાં વર્ણન છે તે આગમ છે. જેનાથી પદાર્થનું સંપૂર્ણ કે પ્રયત્નથી? તે મહત્ત્વના વિષયને વસ્ત્રના દૃષ્ટાંત દ્વારા સ્પષ્ટ કર્યો છે. ૬. મેં યથાર્થ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. આગમ અધ્યાત્મજ્ઞાનનો પવિત્ર તેમજ આઠમા શતકમાં ૮મા ઉદ્દેશામાં કર્મની ચોભંગી (ચાર વિકલ્પ) નું 5 અક્ષયસ્રોત છે.
છે. કર્મપ્રકૃતિ અને પરિષહ પણ છે. ૧૦મા ઉદ્દેશામાં આઠ કર્મમાં ૩ (૨) આગમેતર સાહિત્ય- આગમ સિવાયના સાહિત્યને અન્ય કર્મ નિયમા કે ભજનાથી હોય તે બતાવ્યું છે. 5 આગમેતર સાહિત્ય કહે છે. આગમ સાહિત્યના ભાવ, રહસ્યની વીસમા શતકમાં ૭મા ઉદ્દેશામાં ત્રણ પ્રકારના બંધ બતાવ્યા છે. જે હું સરળ સાદી ભાષામાં સમજૂતી જેમાં આપવામાં આવી છે તેને આઠ પ્રકારના કર્મબંધમાં અને ઉદયકર્મમાં (૧) જીવ પ્રાયોગ્ય બંધ, જૈ આગમેતર સાહિત્ય કહે છે.
અનંતર બંધ અને પરંપર બંધ-આ ત્રણે પ્રકારના બંધ હોય એવું આગમ સાહિત્યમાં કર્મવાદ
વિવેચન છે. ઓગણત્રીસમા શતકના ૧૧મા ઉદ્દેશામાં પાપકર્મો ૬ શ્રી ભગવતી સૂત્ર
વેદવા બાબતનું નિરૂપણ થયું છે. છું દ્વાદશાંગી (૧૨ અંગ) સૂત્રમાંથી આ પાંચમું અંગસૂત્ર છે. આ અન્ય શતકના ઉદ્દેશાઓમાં પણ કર્મનું સ્વરૂપ કોઈને કોઈ રીતે ૬ સૂત્ર મહાસાગર જેવું વિશાળ છે. વિશ્વના તત્ત્વમાંથી કોઈ વિષય જ છે. વિસ્તારભયના કારણે અહીં વિસ્તૃત આલેખન શક્ય નથી.
એવો નહિ હોય જેનું સમાધાન ભગવતીમાંથી ન મળે, એવું ગહન શ્રી ઠાણાંગસૂત્રૐ આ સૂત્ર છે. આ સમગ્ર શાસ્ત્ર પ્રશ્નોત્તરોનો વિશાળ રત્નભંડાર છે. દ્વાદશાંગીનું ત્રીજું અંગસૂત્ર ઠાણાંગજી છે. એમાં એક સ્થાનથી ૪ પ્રભુ મહાવીર અને પ્રથમ ગણધર ગૌતમ સ્વામી વચ્ચે થયેલા એક એક વૃદ્ધિ કરીને દશ સ્થાન પર્યંતના ભાવોની વૃદ્ધિ કરવામાં હૈ ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ આ સૂત્રમાં છે. એના એક એક પ્રશ્ન, આવી છે. આ ૧૦ સ્થાનમાં વિવિધ વિષયોનું સંકલન કરવામાં જ * એક એક સિદ્ધાન્ત અને એક એક શાસ્ત્રનું ઉદ્ઘાટન કરે છે–આમ આવ્યું છે. આ સૂત્ર અનેક સંકેતો કરીને જીવને એનું સાચું સ્થાન છું આ એક અલૌકિક સૂત્ર છે.
બતાવે છે. પોતાનું સ્વરૂપ પ્રકાશિત કરવા માટેનું સાઈન બોર્ડ છે. * ભગવતી સૂત્રમાં કર્મવાદ -
ઠાણાંગસૂત્રમાં કર્મવાદઆ સૂત્રમાં કર્મવાદનું સુંદર વિવેચન છે. જૈનદર્શનમાં કર્મવાદને આ સૂત્રમાં કર્મના ફોરા યત્રતત્ર જોવા મળે છે. જેમ કે બીજા ક પ્રધાનતા આપીને તેનું નખશિખ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. જૈન ઠાણાના ત્રીજા ઉદ્દેશામાં પ્રદેશોદય એ વિપાકોદયનું સ્વરૂપ બતાવ્યું તત્ત્વજ્ઞાનના કમ્મપયડી, ષખંડાગમ, ગોમટસાર કે કર્મગ્રંથો છે. જ્યારે ચોથા સ્થાનમાં કર્મ સંબંધી વિવિધ ચૌભંગીઓ છે. ૧લા
આદિના અભ્યાસથી એ પૂરવાર થાય છે. કર્મસિદ્ધાંત માટે ભગવતી ઉદ્દેશામાં અલ્પકર્મ–મહાકર્મની, બીજા ઉદ્દેશામાં કર્મબંધ અને ઉપક્રમ શું સૂત્રમાં જે ઊંડું તલસ્પર્શી સચોટ સ્પષ્ટીકરણ છે તે અન્ય સાહિત્યમાં આદિની ૧૦ ચૌભંગી, ચોથા ઉદ્દેશામાં શુભાશુભ કર્મવિપાકની, ૪ છે મળવું મુશ્કેલ છે.
બંધ વગેરેની અને ચારે ગતિના આયુબંધની ચોભંગીઓ બતાવવામાં પણ સામાન્ય રીતે જનસામાન્યની માન્યતા હોય છે કે ભાગ્યમાં જે આવી છે. સાતમા ઉદ્દેશામાં પાપકર્મનો સંચય અને શાતા-અશાતા 3 લખ્યું હશે તે થશે. એ લોકો એ વાક્યમાં જ સમસ્ત કર્મવાદને વેદયનીકર્મનું ફળ બતાવવામાં આવ્યું છે. આઠમા ઠાણામાં આઠ કર્મના ૬
સમાવી દે છે. પરંતુ ભગવતી સૂત્રમાં કર્મસિદ્ધાંતનું વિવેચન કરતાં નામ, ચય,ઉપચય વગેરે છે. કૅ સ્પષ્ટપણે કહ્યું છે કે કર્મોના બંધમાં અને ભાગ્યમાં લખાયેલા તત્ત્વોમાં શ્રી પન્નવણા-પ્રજ્ઞાપતાસૂત્ર5 ઘણું જ પરિવર્તન કરી શકાય છે. જેને કર્મવાદમાં સંક્રમણ (સજાતીય જેના મારફતે જીવ-અજીવ આદિ તત્ત્વ પ્રકર્ષરૂપે (શ્રેષ્ઠરૂપે) . 3 કર્મની પ્રકૃતિનું એકબીજામાં પરિવર્તન), ઉદ્વર્તન (કર્મસ્થિતિમાં જણાવવામાં આવે છે તેને પ્રજ્ઞાપના કહે છે. બાર ઉપાંગમાં આ જૈ * વૃદ્ધિ), અપવર્તન (કર્મસ્થિતિમાં ઘટાડો) આદિ કહેવાય છે. જેનાથી ચોથું ઉપાંગસૂત્ર છે. આ સૂત્રના રચયિતા કલિયુગમાં સતયુગ ૩ કર્મમાં પરિવર્તન થઈ શકે છે. તેમાં આત્માના વિશષ પુરુષાર્થની રચનાર, તીક્ષણ મેધાવી, શ્રી સીમંધરસ્વામીના મુખે વિદેહ ક્ષેત્રમાં જરૂર છે. માત્ર નિકાચિત કર્મોને છોડીને શેષ કર્મોની અવસ્થાઓમાં પણ જેમનું નામ લેવામાં આવ્યું એવા શ્રી શ્યામાચાર્ય છે. પરિવર્તન શક્ય છે એ વિષયમાં ભગવતી સૂત્રમાં વિશદ પ્રકાશ આ સૂત્રમાં ૩૬ પદ છે. આ સૂત્રની રચના પ્રશ્નોત્તર રૂપે થઈ છે. ' પાથરવામાં આવ્યો છે.
આના પ્રત્યેક પદને અંતે પષ્ણવણાએ ભગવઈએ પાઠ આવે છે ! છું એમાંના કેટલાક વિશેષ અધિકારો ઉલ્લેખનીય છે, જેમ કે શતક તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે અંગસૂત્રોમાં જે સ્થાન ભગવતી સૂત્રનું #
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ન કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ન કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ન કર્મવાદ કર્મવાદ 4
કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ ક કર્મવાદ ન કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક કર્મવાદ