Prabuddha Jivan 2014 08 Karmvad Jain Darshan ane Anya Darshan

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 64

કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 9 કર્મવા
f i 6 6 6 i f i 6 f 6 6
કર્મવાદ કર્મવાદ મૈં કર્મવાદ - કર્મવાદ મૈં કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ - કર્મવાદ - કર્મવાદ ! કર્મવાદ કર્મવાદ - કર્મવાદ કર્મવાદ - કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ
પૃષ્ટ ૬૪ પ્રબુદ્ધ જીવન ♦ કર્મવાદ વિશેષાંક ♦ ઑગસ્ટ ૨૦૧૪ વાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૐ કર્મવાદ 9, જાતિસ્મરણ જ્ઞાન અને કર્મવાદ
E ડૉ. રશ્મિબેન ભેદા
[ શ્રાવિકા ગૃહિણી ડૉ. રશ્મિ ભંદા જૈન તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસી છે. ‘અમૃત યોગનું પ્રાપ્તિ મોક્ષની' એ વિષય પર શોધ પ્રબંધ લખી તેમણે મુંબઈ યુનુવર્સિટમાંથી પીએચ. ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરી છે. આ શોધ પ્રબંધ પુસ્તક આકારે પ્રગટ થયો છે અને ટૂંક સમયમાં તેની બે આવૃત્તિ પણ થઈ છે. ]
હું કોણ છું ? ક્યાંથી થર્યા ? શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું ? કોના સંબંધે વળગણા છે ? રાખું કે એ પરિહરું ? એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંત ભાવે જ કરે, તો જાતિસ્મૃતિજ્ઞાનથી તે પૂર્વભવને અનુભવે.’ જાતિસ્મૃતિ જ્ઞાન એટલે જીવનો પૂર્વ પર્યાય કે પર્યાયોનું જ્ઞાન. પૂર્વભવ અથવા ભીના પ્રસંગો આદિની સ્મૃતિ થવી તેને જાતિસ્મરા જ્ઞાન કહે છે. જૈન દર્શનમાં જ્ઞાનના પાંચ ભેદ બતાવ્યા છે. મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અધિજ્ઞાન, મન:પર્યવજ્ઞાન, કેવળજ્ઞાન. પ્રથમ બંદ મતિજ્ઞાનાવરણીય કર્મમાં નિર્મળતા આવવાથી આ જ્ઞાન પ્રગટ થાય
છે. નિર્મળતાનું ન્યુનાધિકપણું અહંતા, મમતા અને પશ્માં સુખબુદ્ધિના ત્યાગ પર અવલંબિત છે. મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ચાર ભેદો છે. એમાં ધારણા નામના ભેદમાં આ જ્ઞાન સમાય છે. મતિજ્ઞાનના મુખ્ય ચાર ભેદો નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) અવગ્રહ-ઇંદ્રિય સાથે વિષયનો સંબંધ થતાં કંઈક છે એવો અવ્યક્ત બોધ થાય છે. આ અવ્યક્ત બોધને અવગ્રહ કહેવાય
છે.
(૨) ઇહા–‘કંઈક છે’ એવો બોધ થયા બાદ ‘તે શું છે' એવી જિજ્ઞાસા થાય છે. તેનો નિર્ણય કરવા માટે થતી વિચારણા તે ઇહા છે. (૩) અપાય-વિચારણા થયા બાદ ‘આ અમુક વસ્તુ છે” એવો જે નિર્ણય તે અપાય.
(૪) ધારણા નિર્ણય થયા બાદ તેનો ઉપયોગ ટકી રહે તે ધારણા. ધારણાના અવિચ્યુતિ, વાસના અને સ્મૃતિ એમ ત્રણ ભેદ છે. અવિચ્યુતિ–નિર્ણય થયા બાદ તે વસ્તુનો ઉપયોગ ટકી રહે તે અવિચ્યુતિ ધારણા.
અવિચ્યુતિ ધારણાથી આત્મામાં તે વિષયના સંસ્કાર પડે છે. આ સંસ્કાર એ જ વાસના ધારણા. આત્મામાં પડેલા જ્ઞાનના સંસ્કારો નિમિત્ત મળતા
વાસના
સ્મૃતિ
જીવના ભવોભવના ભ્રમણ દરમ્યાન તેણે જે જે સાંભળ્યું હોય, વાંચ્યું હોય, જાણ્યું હોય, અનુભવ્યું હોય તે સર્વ મતિજ્ઞાનમાં આવે છે. આ બધામાંથી જે વિષાની ઊંડી છાપ, ઊંડા સંસ્કાર આત્મામાં પડ્યા હોય તે સર્વ સંસ્કાર મતિજ્ઞાનના ‘ધારણા' ભેદમાં આવે છે. દરેક જીવ પોતાનું વર્તન પૂર્વના સંસ્કાર અને અન્ય જીવો સાથેના સંબંધના આધારિત કરે છે. કેટલીક વખત આ પૂર્વના સંસ્કાર એટલા ગાઢ બને છે તે સ્મૃતિ પટ પર અંકાઈ જાય છે, અથવા તો કોરાઈ જાય છે અને વર્તમાન પ્રસંગ કે વર્તનાની કડી ભૂતકાળના કોઈ ભવમાં મળી આવે છે. એની સ્મૃતિ થવી તે જાતિસ્મરણ જ્ઞાન છે. જેનાથી પાછલા ભવ જાણી શકાય છે. આ જ્ઞાન જ્યાં સુધી પાછલા ભવમાં અસંશીપણું ન આવ્યું હોય ત્યાં સુધી આગળ ચાલી શકે છે. આ જ્ઞાન મનુષ્ય, દેવ, ના૨ક અને સંશી તિર્યંચ એમ ચાર ગતિના જીવોને થઈ શકે છે.
આ જાતિસ્મરણ જ્ઞાન કોઈ વિરલા જીવોને જ થઈ શકે છે. પૂર્વભવનું, પૂર્વભવના જ્ઞાનનું સ્મરણ દરેકને થતું નથી. પૂર્વભવમાં ગમે એટલું જ્ઞાન સંપાદન કર્યું હોય તે છતાં એ ભવ પૂરો થઈ બીજા ભવમાં તેની વિસ્મૃતિ થાય છે. પૂર્વભવની આ વિસ્મૃતિ થવાનું કારણ જ્ઞાન ઉપ૨ કર્મનું ગાઢ આવરણ આવી જાય છે. જે નિમ્ન કારોથી છે. (૧) પૂર્વદેહ છોડતા જીવનો ઉપયોગ દેહ અને બાહ્ય પદાર્થોમાં આસક્ત રહે અને એ સ્થિતિમાં જ દેહ ત્યાગ કરે અને નવો દેહ પામી એમાં જ આસક્ત રહે.
(૨) ગર્ભવાસનું વેદન આસક્તિપૂર્વક થયું. (૩) દેહ તે હું એ ભાવનું નિરંતર સ્મરણ.
એટલે જેટલા અંશે દેહાસક્તિપણું તીવ્ર હોય તેટલું જ્ઞાન પરનું આવરા ગાઢ હોય છે, એનાથી ઉલ્ટું જેટલા અંશે દેહાસક્તિ મંદ હોય તેટલું જ્ઞાનાવરણ ઓછું હોય છે.
એટલે પૂર્વભવની સ્મૃતિ નીચેના કારણો હોય તો આવી શકે પૂર્વદેહ છોડતા એટલે મરા સમયે જીવનો ઉપયોગ દેહમાં તીવ્રપણે ન હોય, દેહાસક્તિની પ્રબળતા મંદ થઈ હોય તેમ જ નવો દેહ ધારણ કરી ગર્ભાવાસમાં રહેતા તથા જન્મ થતા દેહાસક્તિ જે અંશે મંદ હોય ત્યારે એ પ્રમાણમાં જાતિસ્મૃતિ જ્ઞાન પ્રગટવાની શક્યતા હોય. આ જ્ઞાન જો સાત વર્ષની ઉંમરના પહેલા થયું હોય તો તેની
જાગૃત બને છે. તેથી આપણે પૂર્વાનુભૂત વસ્તુને કે. પ્રસંગને યાદ કરી શકીએ છીએ. એનું કારણ ધારણાનો બીજો ભેદ વાસના ધારણા છે. જેનાથી આત્મામાં એ વિષયના સંસ્કાર પડે છે. જેના સંસ્કાર આત્મામાં પડ્યા હોય તેનું કદી સ્મરણ થતું નથી. જાતિસ્મૃતિ કે
ન
કર્મવાદ કર્મવાદ
• ધર્મ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ
જાતિસ્મરણ પણ આ સ્મૃતિ ધારણાનો જ ભેદ છે.
કર્મવાદઃ કર્મવાદ . કર્મવાદ – કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ 9 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ ! કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ – કર્મવાદ