________________
૨૦૨
જૈન તર્કભાષા परमेतद्वाक्यस्य प्रमाणवाक्याद्विशेष इति द्रष्टव्यम् ।
२. नयाभासानां निरूपणम् । . अथ नयाभासाः । तत्र द्रव्यमात्रग्राही पर्यायप्रतिक्षेपी द्रव्यार्थिकाभासः । पर्यायमात्रग्राही देशस्वभावा हि नयसप्तभङ्गी वस्त्वंशमात्रप्ररूपकत्वात्, सकलादेशस्वभावा तु प्रमाणसप्तभङ्गी सम्पूर्णवस्तुस्वरूपप्रकाशकत्वात् । ____ अथ नयाभासः इति → अनेकधर्मपरीतार्थग्राहिका बुद्धिः प्रमाणं, तद्द्वाराऽऽयातः पुनरेकधर्मनिष्ठार्थसमर्थनप्रवणः परामर्शः शेषधर्मस्वीकारतिरस्कारपरिहारद्वारेण वर्तमानो नयः । स च धर्माणामानन्त्यादनन्तभेदस्तथापि सर्वसङ्ग्राहकाभिप्रायपरिकल्पनमुखेनैव सप्तभेदो दर्शितः । अयमेव च स्वाभिप्रेतधर्मावधारणात्मकतया शेषधर्मतिरस्कारद्वारेण प्रवर्तमानः परामर्शो नयाभाससञ्ज्ञामश्नुते । तद्बलप्रभावितसत्ताका खल्वेते परप्रवादाः । यदुक्तं प्रकृतग्रन्थकारेणैव नयोपदेशे - 'अभिनिवेशान्वितनयत्वस्यैव परसमयबीजत्वाद्' इति । ननु कथमेतेऽवधारणद्वारेण स्वकमर्थं समर्थयन्तस्तद्विपरीतं निराकुर्वाणा नयाभासत्वं प्रतिपद्यन्ते इति चेद्, अत्रोच्यते - एवं प्रवृत्तौ निर्गोचरत्वात्, निर्गोचरस्य च नयत्वायोगात् ।
अथ क्रमशो नयाभासाः सोदाहरणं निरूप्यन्ते, 'धर्मिधर्मादीनामि'त्यादिना - धर्मिणोरेकान्तेन भेदावगाह्यभिप्रायविशेषो यथा 'घटपटावत्यंतभिन्नावि'ति, धर्मयोरेकान्तेन भेदग्राह्यभिप्रायविशेषो यथा सामान्यविशेषौ विभिन्नावेवेति, धर्मधर्मिणोरैकान्तिकभेदावगाहनप्रवणोऽध्यवसायविशेषो यथाऽवयवावयविनौ, गुणगुणिनौ, क्रियाक्रियावन्तौ, जातिव्यक्ती, नित्यद्रव्यविशेषावत्यंतभिन्नावेवेति सर्वोऽपि नैगमाभासः । घटपटयोः धर्मिणोः भिन्नतयोपलब्धावपि द्रव्यत्वादिरूपेणाभिन्नत्वान्न तयोरेकान्तभेदः, सामान्यविशेषयोरपि धर्मयोः द्रव्यपर्यायरूपतया नैकान्तिकभेदो यथा वैशेषिकादयः प्राहुः । तथा च तन्मतम् - बहुषु घटेषु परस्परं भिन्नेष्वपि 'घटोऽयम्' 'घटोऽयमिति योऽनुगतप्रत्ययः समुल्लसति स घटत्वाख्यसामान्यहेतुक इति पृथक् सामान्यं द्रव्यादिति
કેવળ દ્રવ્યનું ગ્રહણ કરે અને પર્યાયોનો પ્રતિક્ષેપ કરે તે દ્રવ્યાર્થિકાભાસ. એમ, કેવળ પર્યાયનું ગ્રહણ કરે અને દ્રવ્યનો પ્રતિક્ષેપ કરે તે પર્યાયાર્થિકાભાસ.
નૈગમાભાસઃ ધર્મી અને ધર્મ વચ્ચે એકાન્ત ભેદ જ છે અથવા એક ધર્મીના બે ધર્મો વચ્ચે એકાન્ત ભેદ છે એવો અભિપ્રાય નૈગમાભાસ કહેવાય છે. જેમ કે નૈયાયિક-વૈશેષિક દર્શનની માન્યતા. તે બન્ને
शनोन। भते. अवयव-अवयवी. वय्ये. (= ५ट मने तन्तु वय्ये), गु मने गुवान क्थ्ये (= शान અને આત્મા વચ્ચે), ક્રિયા અને ક્રિયાવાનું વચ્ચે ( પતન ક્રિયા અને ફળ વચ્ચે), જાતિ અને વ્યક્તિ વચ્ચે (= ઘટત્વ અને ઘટ વચ્ચે) અત્યંત ભેદ માને છે પરંતુ આ માન્યતા ખોટી છે કારણ કે જેમ ઘટ અને પટ વચ્ચે સ્પષ્ટ ભેદ પ્રતીત થાય છે એવી પ્રતીતિ ઘટ અને કપાલ વચ્ચે થતી નથી માટે ધર્મ-ધર્મી માટે કથંચિત્ અભેદ માનવો જ ઘટે. અને જ્યારે ધર્મ-ધર્મી વચ્ચે એકાન્ત ભેદ ન હોય ત્યારે એક ધર્મીના અનેક ધર્મો વચ્ચે પણ એકાન્તભેદ ન હોઈ શકે. આત્મા અને જ્ઞાન વચ્ચે જો કથંચિત્ અભેદ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
