Gyanbindu Prakarana

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Sukhlal Sanghavi
Publisher: ZZZ Unknown

Page 164

पृ० २. पं० ५०]
टिप्पणानि ।
सादित्वात्तेषामनाद्यज्ञानाश्रयत्वानुपपत्तिरिति चेत् । अन्तःकरणेपि तुल्यम् । सत्कार्यवादाश्रयणान्न साद्यन्तःकरणमिति चेत् । चक्षुरादावपि तुल्यम् । अतो न तदनाद्यज्ञानाश्रयमिति । अनृतनीहारादिशब्दैश्व प्राप्तज्ञानानामग्रहणवतां चेतनानामेवावृतत्वाभिधानान्नान्तःकरणाश्रयमज्ञानं किन्तु चैतन्याश्रयमित्यलमतिविस्तरेण” – पंच० विव० पृ० ४५-४६
वाचस्पतिकृतं स्वमतोपपादनं चेत्थम् -
"अनेन अन्तःकरणाद्यवच्छिन्नः प्रत्यगात्मा इदमनिदरूपः चेतनः कर्त्ता भोक्ता कार्यकारणाsविद्याद्वयाधारः अहङ्कारास्पदं संसारी सर्वानर्थसंभारभाजनं जीवात्मा इतरेतराध्यासोपादानः तदुपादानच अभ्यासः इत्यनादित्वाद् बीजाङ्कुरवत् नेतरेतराश्रयत्वमित्युक्तं भवति ।" भामती पृ० ४५
५७
"नाऽविद्या ब्रह्माश्रया, किन्तु जीवे । सा तु अनिर्वचनीया इत्युक्तम्, तेन नित्यशुद्धमेव ब्रह्म ।" भामती पृ० १२६
5
विद्यारण्यस्वामिना स्वकीये विवरणप्रमेयसंग्रहे
मंडनमिश्रीयं वाचस्पति मिश्रवर्णितम् अज्ञानस्य जीवाश्रयत्वपक्षं सविस्तरं निरस्यता प्रसंगात् भास्करसम्मतम् अज्ञानस्य अन्त:करणाश्रयत्वपक्षमपि निरस्य सर्वज्ञात्ममुनिसम्मतः विवरणाचार्योपपादितश्च अज्ञानस्य ब्रह्माश्रयत्वपक्षः उपोद्बलितः । तद्यथा - "यद्यप्यसाव विद्या चिन्मात्रसंबन्धिनी जीवब्रह्मणी विभ- 15 जते तथापि ब्रह्मस्वरूपमुपेक्ष्य जीवभाग एव पक्षपातिनी संसारं जनयेद् यथा मुखमात्र - संबन्धि दर्पणादिकं बिम्बप्रतिबिम्बौ विभज्य प्रतिबिम्बभाग एवातिशयमादधाति तद्वत् । नन्वहमज्ञ इत्यहङ्कारविशिष्टात्माश्रितमज्ञानमवभासते न चिन्मात्राश्रितमिति चेत् मैवम् । यद्वदयो दहतीत्यत्र दग्धृत्वायसोरेकाग्निसंबन्धात् परस्परसंबन्धावभासः तद्वदज्ञानान्तःकरणयोरेकात्मसंबन्धादेव सामानाधिकरण्यावभासो न त्वन्तःकरणस्याज्ञानाश्रयत्वात् । अन्यथाऽवि - 20 द्यासंबन्धे सत्यन्तःकरणसिद्धिरन्तःकरणविशिष्ठे चाविद्यासंबन्ध इति स्यादन्योन्याश्रयता | न चान्तःकरणमन्तरेणाविद्यासंबन्धो न दृष्टचरः सुषुप्ते संगतत्वात् । अथासङ्गस्य चैतन्यस्याश्रयत्वानुपपत्तेर्विशिष्टाश्रयत्वं कल्प्यत इति चेत्, तदाप्यन्तः करण चैतन्य तत्संबन्धानामेव विशिष्टत्वे चैतन्यस्याश्नयत्वं दुर्वारम् । अन्यदेव तेभ्यो विशिष्टमिति चेत् तथापि जडस्य तस्य नाज्ञानाश्रयत्वम् । अन्यथा भ्रान्तिसम्यग्ज्ञानमोक्षाणामपि जडाश्रयत्वप्रसङ्गात्, अज्ञानेन 25 सहैकाश्रयत्वनियमात् । न च चैतन्यस्य काल्पनिकेनाश्रयत्वेन वास्तवं असङ्गत्वं विहन्यते । अतश्चिन्मात्राश्रितमज्ञानं जीवपक्षपातित्वाज्जीवाश्रितमित्युच्यते ।
10
यस्तु भास्करोऽन्तःकरणस्यैवाज्ञानाश्रयत्वं मन्यते तस्य तावदात्मनः सदा सर्वज्ञत्वमनुभवविरुद्धम् । असर्वज्ञत्वे च कदाचित् किंचिन्न जानातीत्यज्ञानमात्मन्यभ्युपेयमेव । अथाग्रहणमिथ्याज्ञानयोरात्माश्रयत्वेऽपि मन्यसे तदापि 30 ज्ञानादन्यश्चेदज्ञानं काचकामलाद्येव तत्स्यात् । अथ ज्ञानविरोधि तन्न । आत्माश्रितज्ञानेनान्तःकरणाश्रितस्याज्ञानस्य विरोधासंभवात् । एकस्मिन्नपि विषये देवदत्तनिष्ठज्ञानेन यज्ञदत्तनिष्ठा - ज्ञानस्यानिवृत्तेः । अन्यत्र भिन्नाश्रययोरविरोधेऽपि करणगतमज्ञानं कर्तृगतज्ञानेन विरुध्यत
भावरूपमज्ञानमन्तःकरणाश्रयमिति
ज्ञा० ८