Dwatrinshada Dwatrinshika Prakran Part 7

Author(s): Yashovijay Upadhyay, Yashovijay of Jayaghoshsuri
Publisher: Andheri Jain Sangh

Page 229

२०३६
• केवलिन्यपि करुणासम्भवः . द्वात्रिंशिका-३०/१६ रूपमोहजनकं, निश्चयतः परपरिणामस्य पराऽजन्यत्वात् । नापि तत्प्रवृत्तिस्वरूपात्मधर्म एव मोहजनको, मोहोदयपरिणतात्मन एव क्षणक्रोडीकृतातिशयस्य तज्जनकत्वात् । किं च स्वावधिपृथक्त्वप्रतियोगित्वं हि परत्वं, तत्त्वं न स्वस्मिन्नेव, तथा च कथं प्रसन्नचन्द्रादीनां परद्रव्यप्रवृत्तिं विनाऽपि मोहराजपारवश्यं? 'दुर्मुखवचनश्रवणाऽऽहितमनोव्यापारादेव तस्य द्वेषोदय' इति चेत् ? सुमुखवचनश्रवणाद्रागोदयोऽपि न कुतः ? तस्मात्तत्तत्कर्मवृत्तिलाभकाल एव तत्तत्कार्यजनकः । परप्रवृत्तिस्तु क्वाचित्कतयोपयुज्येत, मानसव्यापाररूपाया अप्युपेक्षात्मिकायास्तस्या रागाऽजनकत्वात् । यदि तु प्रवृत्तिमात्रमेव मोहजनकं तर्हि सुषुप्त्यवस्थायामपि श्वासप्रश्वासादिप्रयत्नः स्पष्टचैतन्यरूपं रागादिकमुत्पादयेत्, सूक्ष्मतदुत्पादे च प्रमाणाभावः । एतेन रागद्वेषयोः प्रवृत्तिजनकत्वमप्यपास्तम् ।
नन्वेवं सकलतान्त्रिकसिद्धं रागजन्यत्वं प्रवृत्तेर्विप्लवत इत्याशङ्कायामाह- 'योगकृते'ति, प्रवृत्तिसामान्य प्रति हि योग एव हेतुर्वीर्यान्तरायकर्मक्षय-क्षयोपशमजन्यस्यापि वीर्यस्य नियमतो योगान्वयव्यतिरेकानुविधानात् । अत एव क्षायिक्यपि वीर्यलब्धिः स्वहेतुयोगविलयादेव विलीयत इति सिद्धान्तः 6 (अ.म.प.२२ वृत्ति) इति ।
एतेन इच्छातो धर्मदेशनाकरणे भगवतां वीतरागत्वव्याहतिरिति शङ्का निराकृता । जिननामकर्मोदयप्रवृत्तयोगव्यापारस्य वीतरागता-केवलज्ञानाद्यबाधकत्वात् । इदमेवाऽभिप्रेत्य धर्मसङ्ग्रहण्यां → अरहंतमादिवच्छल्लयादिजणितं अणुत्तरं पुण्णं । तित्थगरनामगोत्तं तस्सुदया देसणं कुणइ ।। ण य तं विघायगं केवलस्स भावे वि तस्स तो भगवं । सव्वन्नू कयकिच्चो पमाणमिह देसणाए य ।।
- (धर्मसं.५२८-५२९) इत्युक्तमित्यवधेयम् ।
वस्तुतो देशनाबीजं भगवतो निरुपधिपरदुःखप्रहाणेच्छा न रागः, सामायिकचिद्विवर्तरूपत्वादिति (स्या.क.१०/११८) व्यक्तं स्याद्वादकल्पलतायाम् । न हि तस्या वीतरागत्वेन साकं विरोधः । तदुक्तं स्याद्वादरहस्ये → भगवतां मोहाभिव्यक्तचैतन्यविशेषरूपाया इच्छाया असत्त्वेऽपि तदनभिव्यक्तचैतन्यविशेषरूपानुजिघृक्षादिसत्त्वमविरुद्धम् - (मध्यमस्याद्वादरह.खण्ड-२ गा.७/पृष्ठ-५२८) इति। यथा चैतत् तथा विभावितमस्माभिः जयलताभिधानायां तट्टीकायाम् । જે હોય છે તે રાગ-દ્વેષથી થતી હોય છે.” આ બાબતમાં અધિક વિસ્તાર સ્યાદ્વાદકલ્પલતા વગેરે ગ્રંથોમાં ઉપલબ્ધ થાય છે. તે જોવાની જિજ્ઞાસુઓને અહીં ભલામણ કરવામાં આવે છે. (૩૦/૧૬)
વિશેષાર્થ :- અક્ષર ધ્વનિમય તીર્થંકરદેશના સ્વભાવથી નિયત દેશ-કાળમાં ઉત્પન્ન થતી હોય છે - આવું દિગંબરો માને છે. પણ અનક્ષર દેશના શ્રોતાની અલગ-અલગ ભાષામાં પરિણમે એવું શક્ય નથી. માટે અક્ષરમય સર્વજ્ઞદેશના શ્વેતાંબરમાન્ય છે. અહીં પ્રશ્ન એ આવે છે કે સ્વષ્ટસાધનતાનું જેમાં ભાન થાય તેમાં જ માણસ પ્રવૃત્તિ કરે છે. તથા સ્વષ્ટસાધનતાબુદ્ધિપૂર્વક થતી પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે ઈચ્છા, કારણ હોય છે. તો ઈચ્છા વિનાના વીતરાગ તીર્થકર ભગવંત કઈ રીતે ધર્મદેશન-કવલાહાર વગેરે પ્રવૃત્તિ કરી શકે ? આ પ્રશ્નનો જવાબ એ છે કે પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે તો તન-મન-વચન સ્વરૂપ યોગ જ કારણ છે. ઈચ્છા કાંઈ પ્રવૃત્તિનું કારણ નથી. હા, રાગપૂર્વકની પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે રાગ-ઈચ્છા કારણ છે. પણ તમામ પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે રાગ કારણ નથી. સર્વશની પ્રવૃત્તિ રાગપૂર્વકની નથી હોતી. માટે સર્વજ્ઞ ભગવંતની ધર્મદેશના, કવલભોજનાદિ પ્રવૃત્તિ રાગ વિના યોગમાત્રથી થવામાં કોઈ વાંધો નથી.