________________
ભાવા —જેમ પર્યાય રૂપથી કાળ દ્રવ્યની પર્યાય રૂપ તા ઉપચારથી કહિ છે તેમજ અપ્રદેશત્વ યાગથી કાળની અણુતાાન વિષયમાં ઉપચારજ કારણ છે ( ૧૯ )
વિવેચન—જીન સિદ્ધાંતમાં દ્રવ્યતા છજ છે આ સખ્યા ની પુતીને માટે જેમ પર્યાય રૂપથી કાળ દ્રવ્યના વિષયમાં દ્રષ્યત્વના ઉપચારની ક્રુપના ભગવતિઆદિ સુત્રમાં કરેલીછેતેજ રીતે સુત્રમાં કાલની અપ્રદેશતાને જે ચેત્ર છે તેથી કાલાણુંના વિષયમાં પણ ઉપચાર જાણવા. તાત્પર્ય એવુ છે કે સૂત્રમાં કાળને પ્રદેશ રહિત કહેલ છે તેજ રીતે કાલાતા પણ સૂત્રીત કરેલ છે. તેની ચેાજનાથી લેાકાકાશના પ્રદેશમાં સ્થિત પુદ્દગલ પરમાણુના વિષયમાં પણ ચેાગ શાસ્રાન્તર લેાકમાં કાલાંણુંના ઉપચાર કરેલા છે અને અનાદિ કાળથી અપ્રદેશત્વ ન્યવહારના નિયામ * ઉપચારનિ વિષયતાથી તે કાળ મુખ્ય છે એજ કારણથી જે મનુષ્ય ક્ષેત્રમાંજ રહેવા વાળુ કાળ દ્રવ્ય છે એમ કહે છે તેને પશુ મનુષ્ય ક્ષેત્રાવચ્છિન્ન જે આકાશાદિ છે તેમાં કાળ દ્રવ્ય ના ઉપચારનું જ શરણ છે આ માત્ર દિગ્દર્શનરૂપ કથન છે (૧૯)
(હવે મુઇગલ તથા જીવ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સંક્ષેપમાં કહે છે.) વર્ણે ગધ રસ ફાસાદિક ગુણે
