________________
પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં રૂપ, રસ, ગંધ વગેરે કાયમ છે. એ ન હોય એવું ક્યારેય બનતું નથી પણ કૃષ્ણરૂપ, શ્વેતરૂપ વગેરે ધર્મો કાયમ રહેતા નથી. ક્યારેક કૃષ્ણ, શ્વેત, લાલરૂપ હોય છે. ક્યારેક કૃષ્ણમાંથી શ્વેત અને શ્વેતમાંથી લાલરૂપ બની જાય છે. એ પ્રમાણે મધુર રસાદિ વિશે પણ પરિવર્તન થયા કરે છે. આથી પુદ્ગલમાં રૂપ, રસ વગેરે સહભાવી ગુણો છે અને કૃષ્ણ રૂપ, મધુરરસ વગેરે પર્યાયો એટલે ક્રમભાવી ગુણો છે. આ પ્રમાણે આત્મા વગેરે દ્રવ્યોમાં પણ ગુણપર્યાયની વિચારણા થઇ શકે છે.
જઘન્યથી ૧ સમયમાં અને ઉત્કૃષ્ટથી અસંખ્ય કાળચક્રપ્રમાણ કાળે પણ પરમાણુ આદિ કોઇ પણ વર્ગણામાંના કોઇ પણ એક સ્કંધમાં પર્યાય બદલાય છે. ઔદારિકાદિ કોઇ પણ વિવક્ષિત પુદ્ગલવર્ગણામાંના સ્કંધો અવશ્ય વૈક્રિયાદિ અન્ય વર્ગણારૂપે પણ પરિણમે તેમ જ અગ્રહણવર્ગણારૂપે પણ પરિણમે તથા ગ્રહણવર્ગણા તે અગ્રહણવર્ગણા અને અગ્રહણવર્ગણા તે ગ્રહણવર્ગણારૂપે પરિણમે. કારણ પુદ્ગલપરિણામ વિચિત્ર છે. (શતકપંચમ કર્મગ્રંથમાં પ્રદેશબંધમાં ધર્મવ.નું ભાષાંતર)
૧૩૬. સપ્તભંગીનું સ્વરૂપ :
(૧) સ્વાસ્તિ (૨) સ્યાદ્નાસ્તિ (૩) સ્વાસ્તિ-નાસ્તિ (૪) સ્યાદ્ભવક્તવ્ય (૫) સ્વાસ્તિ-અવક્તવ્ય (૬) સ્યાદ્ાસ્તિ-અવક્તવ્ય (૭) સ્યાદ્અસ્તિ-નાસ્તિ-અવક્તવ્ય. ♦સ્યાત્-પૂર્વક જો વ્યવહાર કરવામાં આવે તો જ એવકાર-જકારનો
ઉપયોગ કરી શકાય એટલે ઉપરના સાતે ભાંગાઓ એવકાર-જકારસહિતના સમજવા. બાકી એમને એમ અસ્તિ-નાસ્તિ વગેરેની વિચારણા કરી શકાય છે. અને તે આંશિક સત્યમાં આવે છે પણ સ્યાત્ સિવાય જકારથી અસ્તિ-નાસ્તિની વિચારણા કરનાર મિથ્યા છે. ♦ દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાયના ભેદાભેદને વ્યવસ્થિત સમજવા માટે સપ્તભંગીની વિચારણા આવશ્યક છે.
♦ દ્રવ્યાર્થિક નય દ્રવ્યાદિ ત્રણેને અભિન્ન માને છે અને પર્યાયાર્થિક નય તે ત્રણેને ભિન્ન માને છે એટલે તે બંને નયને આશ્રયીને ભેદાભેદની સપ્તભંગી નીચે પ્રમાણે છે :
અંશો શાસ્ત્રોના ૮૨૦
(૧) પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાદિ (દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય) ત્રણ ભિન્ન જ છે.
દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાદિ ત્રણ અભિન્ન જ છે.
પર્યાયાર્થિક અને દ્રવ્યાર્થિક નયની ક્રમિક અપેક્ષાએ દ્રવ્યાદિ ત્રણ ભિજ્ઞાભિન્ન છે.
(૪) પર્યાયાર્થિક અને દ્રવ્યાર્થિક નયની યુગપત્-એકસાથે એક જ વખતે અપેક્ષાએ દ્રવ્યાદિ ત્રણ અવક્તવ્ય છે. (એકસાથે સ્વતંત્ર બે ભાવને એક જ શબ્દ નથી સમજાવી શકતો એ હકીકત છે.) ‘પુષ્પદંત’ શબ્દથી સૂર્ય અને ચંદ્ર એકસાથે એક જ વખતે સમજાય છે અને ‘પુષ્પદંત’ શબ્દ પણ એક જ છે પણ તેમાં સૂર્ય અને ચંદ્રનો સંમિશ્રિત એટલે જોડાયેલો બોધ છે. ‘પુષ્પદંત’ શબ્દ સૂર્ય-ચંદ્રને જુદા જુદા સમજાવી શકતો નથી એટલે ભેદાભેદને સ્વતંત્ર એકસાથે એક જ શબ્દમાં કહી શકાય નહીં – એ અવક્તવ્ય છે.
(૫) પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ એક અંશ અને બીજો અંશ ઉભય નયની અપેક્ષાએ એકસાથે વિચારીએ ત્યારે દ્રવ્યાદિક ત્રણ ભિન્ન અને અવક્તવ્ય છે.
(૬) દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ એક અંશ અને બીજો અંશ ઉભય નયની અપેક્ષાએ એકસાથે વિચારીએ ત્યારે દ્રવ્યાદિ ત્રણ અભિન્ન ને અવક્તવ્ય છે. (૭) પર્યાયાર્થિક અને દ્રવ્યાર્થિકની ક્રમિક અપેક્ષાએ એક અંશ અને બીજો અંશ ઉભયનયની અપેક્ષાએ વિચારીએ ત્યારે દ્રવ્યાદિક ત્રણ ભિન્ન, અભિન્ન, અવક્તવ્ય છે.
(૨)
(૩)
આ પ્રમાણે સપ્તભંગી દરેક સ્થળે વિચારવાથી સ્પષ્ટ બોધ થાય છે. ઉપરના સાત ભંગો યાત્-પૂર્વકના છે. ‘સ્યાત્' શબ્દ દરેક અપેક્ષાને સમજાવી શકે છે.
૧૩૭. ‘સાત નય’ દિગંબર મત અનુસાર :
(દ્રવ્યગુણપર્યાયનો રાસ પા.નં. ૬૯ થી ૭૪)
(૧) નૈગમનય : ‘નિગમ’ શબ્દનો અર્થ ચાલુ પ્રચલિત વ્યવહાર થાય છે. તેને અનુસરતો જે નય તે નૈગમનય કહેવાય છે. ‘નૈગમ’ શબ્દનો અંશો શાસ્ત્રોના ૮૩ ૦
