________________
અભિપ્રાયને નૈગમનય કહેવાય છે. અર્થાત્ વસ્તુને જાણવાના અનેક માર્ગોને સ્વીકારનારો નૈગમનય છે.
(૧) ‘પર્યાયવત્ દ્રવ્ય વસ્તુ ।' અહીં પર્યાયવદ્ દ્રવ્ય અને વસ્તુ આ બે ધર્મીમાં વસ્તુને ગૌણ બનાવી પર્યાયવદ્ દ્રવ્યને વિશેષ્યરૂપે અર્થાત્ મુખ્યપણે જણાવનાર નૈગમનય છે.
(૨) ‘સત્ ચૈતન્યમાત્મનિ ।' અહીં આત્મામાં રહેલાં ‘ચૈતન્ય’ અને ‘સત્ત્વ’ આ બે ધર્મોનું જ્ઞાન થાય છે. આત્માનું જ્ઞાન એ બે ધર્મોના આશ્રયરૂપે થાય છે. સત્ત્વધર્મનું જ્ઞાન ‘સત્’ પદથી થાય છે. ચૈતન્ય ધર્મનું જ્ઞાન ‘ચૈતન્ય’ પદથી થાય છે. આત્માનું જ્ઞાન ‘આત્મન્’ પદથી થાય છે. ‘ચૈતન્ય’ પદ પ્રથમાંત હોવાથી તે વિશેષ્ય છે અને બાકીનાં આત્મા અને સત્ત્વ અર્થને જણાવનારાં મૃત્અને આત્મન્ પદ વિશેષણવાચકછે. ‘મત્ પદ સત્ત્વવિશિષ્ટ ચૈતન્યને (જ્ઞાનને) સમજાવે છે. જેમ આત્મામાં સત્ત્વ છે તેમ ચૈતન્યમાં પણ સત્ત્વ છે. ચૈતન્ય આત્માથી કથંચિદ્ અભિન્ન છે તેમ સત્ત્વ પણ આત્માથી કંથચિદ્ અભિન્ન છે. ‘સત્’ પદથી જણાતો સત્ત્વધર્મ ચૈતન્યની જેમ વિશેષ્યરૂપે જણાતો નથી પરંતુ વિશેષણરૂપે જણાય છે. તેથી સ્પષ્ટ છે કે અહીં આત્માના ચૈતન્ય અને સત્ત્વ (વિદ્યમાનતા) આ બે ધર્મોમાંથી ચૈતન્યને મુખ્યરૂપે અને સત્ત્વને ગૌણરૂપે જણાવનારો નૈગમનય છે.
(૩) ‘ક્ષળમે સુથ્વી વિષયાસો નીવ: ।' અહીં વિષયાસક્ત જીવ વિશેષ્ય છે અને ‘સુÎ’ આ પદથી જણાતું સુખ એ વિશેષણ છે. સુખ જીવનો ધર્મ-ગુણ છે અને જીવ પોતે ધર્મી છે. અહીં ધર્મી-જીવનું મુખ્યરૂપે જ્ઞાન થાય છે અને ધર્મ-સુખનું ગૌણરૂપે જ્ઞાન થાય છે. તેથી ધર્મ અને ધર્મીમાંથી કોઇ એકને ગૌણરૂપે જણાવનાર અહીં નૈગમનય છે.
(૨) સંગ્રહનય : માત્ર સામાન્યરૂપે દ્રવ્યને જણાવનાર અભિપ્રાયને સંગ્રહનય કહેવાય છે. જેમ ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો ભિન્ન નથી કારણ
કે સર્વત્ર દ્રવ્યત્વ છે.’ આ રીતે દ્રવ્યત્વરૂપથી બધાં દ્રવ્યોને સામાન્યરૂપે (અભિજ્ઞરૂપે) જણાવનાર સંગ્રહનયનું આ દૃષ્ટાંત છે. અંશો શાસ્ત્રોના ૯૬ ૦
(૩) વ્યવહારનય : સંગ્રહનયથી જણાવેલ સામાન્ય વસ્તુનો નિષેધ કર્યા વિના વિશેષરૂપે ભિન્ન જણાવનાર અભિપ્રાયને વ્યવહારનય કહેવાય છે. “ચવું દ્રવ્ય તત્ પવિધમ્ ” આ રીતે દ્રવ્યને દ્રવ્યત્યેન રૂપથી સામાન્યતયા એક સ્વીકારીને ધર્માસ્તિકાયત્વાદિરૂપે ભિન્ન સમજાવનાર વ્યવહારનયનું આ ઉદાહરણ છે.
(૪) ઋજુસૂત્રનય : પદાર્થના વર્તમાન સમયના પર્યાયને જ મુખ્યરૂપે જણાવનાર અભિપ્રાયને ઋજુસૂત્રનય કહેવાય છે. જેમ ‘વર્તમાનમાં સુખ છે.’ અહીં આ વાક્ય માત્ર આત્મદ્રવ્યના વર્તમાન સુખરૂપ પર્યાયને જ મુખ્યરૂપે જણાવે છે, પરંતુ સુખના આધારભૂત આત્મદ્રવ્યને નહીં. તેથી આ ઋજુસૂત્રનયનું ઉદાહરણ છે.
(૫) શબ્દનય ઃ કાલ, કારક, લિંગ, વચન, પુરુષ અને ઉપસર્ગ વગેરેના
ભેદથી શબ્દના અર્થને ભિન્ન જણાવનાર અભિપ્રાયને શબ્દનય
કહેવાય છે. જેમ ‘સુમેરુ સંપૂવ મતિ ભવિષ્યતિ ।’ અહીં ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય આ ત્રણ કાલના ભેદથી સુમેરુને ભિન્ન માનનાર શબ્દનયનું ઉદાહરણ છે.
(૬) સમભિરૂઢનય : શબ્દોની વ્યુત્પત્તિના ભેદથી એકાર્થના વાચક
(પર્યાયવાચી) શબ્દોના અર્થને ભિન્ન માનનાર અભિપ્રાયને સમભિરૂઢનય કહેવાય છે. જેમ ફન્ડનાયુ વૃન્દઃ, શનાત્ શ:, પૂર્વારળાત્ પુરસ્વરઃ ।' અહીં શોભે તે ઇન્દ્ર, સમર્થ હોય તે શક્ર અને શત્રુના નગરનો નાશ કરનાર તે પુરંદર : આ રીતે શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ ભિન્ન હોવાથી ઇન્દ્ર, શક્ર અને પુરદંર શબ્દો પર્યાયવાચી હોવા છતાં તે તે શબ્દના અર્થને ભિન્નરૂપે જણાવનાર આ સમભિરૂઢનયનું ઉદાહરણ છે. (૭) એવંભૂતનય : શબ્દોની પ્રવૃત્તિમાં કારણભૂત ક્રિયાવિશિષ્ટ પદાર્થને
જ શબ્દાર્થ જણાવનાર અભિપ્રાયને એવંભૂતનય કહેવાય છે. ‘ફ્રેન્દ્રનમનુભવજ્ઞિન્દ્ર: ’ અહીં ‘ફ્રેન્દ્ર’ શબ્દની પ્રવૃત્તિમાં કારણભૂત ક્રિયા શોભવાની ક્રિયા છે. તે ક્રિયાવિશિષ્ટ પદાર્થ હોય તો જ ‘રૂન્દુ’ શબ્દનો અર્થ ઇન્દ્ર કહેવાય પરંતુ તાદશક્રિયારહિત અવસ્થામાં તે ઇન્દ્ર ન કહેવાય - એવું જણાવનાર આ એવંભૂતનયનું ઉદાહરણ છે.
•
અંશો શાસ્ત્રોના ૯૭૦
