________________
૧૪૧.૭ પ્રકારે વ્યવહારનયથી જીવો :
(૧) અશુદ્ધ વ્યવહારનયવાળા જીવોની પાછળ રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન આ ત્રણ શત્રુભૂત થઇને અનાદિકાળથી લાગેલા છે, જેથી જીવ અશુદ્ધ થઇ રહ્યો છે. અશુદ્ધપણાની ચિકાશથી જીવોમાં સમયે સમયે અનંતાં કર્મોનાં દળિયાં લાગે છે. આ પ્રમાણે અશુદ્ધ વ્યવહારનયથી જીવોનું સત્તા સ્વરૂપ છે.
(૨) શુભ વ્યવહારનયથી જીવો દાન, શીલ, તપ, ભાવ તથા દેવ, ગુરુની સેવા, ભક્તિ, પૂજા, પ્રભાવના, સ્વામીવાત્સલ્ય તથા વિનય, વૈયાવચ્ચ, પરોપકાર, કરુણા, દયા અને સર્વે જનોને પ્રિય આચારવિચારવાળા હોય છે. આ રીતે અનેક પ્રકારના શુભ વ્યવહાર રાખવાવાળા જીવો શુભ વ્યવહારનયથી જાણવા. (૩) અશુભ વ્યવહારનયવાળા જીવોની પરિણતિ ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, વિષય, કષાય, નિદ્રા, ઇર્ષ્યા, ચાડી, મૂર્છા, મમતા, હિંસા, જૂઠ, ચોરી, મૈથુન વગેરે અનેક પ્રકારે હોય છે.
(૪) ઉપરિત વ્યવહારનયથી જીવોની પરિણતિ એવી હોય છે કે જેથી ધન, કુટુંબ, પરિવાર, દુકાન, ઘર, હવેલી, ગામ, નગર, દેશ, વિદેશ, દાસ, દાસી, ઘોડા, હાથી, રાજઋદ્ધિ, ગાડી, વાહન, બગીચા, કૂવા, વાવડી વગેરે અનેક પ્રકારના પદાર્થો આત્માથી ભિન્ન હોવા છતાં અજ્ઞાનપણાથી પોતાના કરી માને છે. ‘આ બધું મારું, હું એમનો’ એવો મમત્વભાવ રાખીને આત્મા ઘણાં પ્રકારનાં પાપથી લેપાતો રહે છે.
(૫) અનુપચરિત વ્યવહારનયવાળા જીવો શરીરાદિ પરવસ્તુને પોતાના આત્મસ્વરૂપથી ભિન્ન જાણવા છતાં પારિણામિક ભાવથી એકાકાર થઇ જડ પદાર્થો સાથે ખીર-નીરની જેમ રહે છે અને તે માટે અનેક પ્રકારના હિંસાદિ પાપારંભો કરીને આત્માને પાપથી લેપે છે.
જે જીવોના પરિણામ આ ઉપરોક્ત પાંચ વ્યવહારમાં વર્તતા હોય તે જીવો પ્રથમ ગુણઠાણાવાળા મિથ્યાર્દષ્ટિ જાણવા. (આ અશુદ્ધ વ્યવહાર નયના પાંચ ઉત્તરભેદ થયા.)
અંશો શાસ્ત્રોના ૯૮
(૬) શુદ્ધ વ્યવહારનયથી શુભાશુભ કર્મમેલથી અનાદિકાળથી લેપાયેલો આત્મા તે કર્મમળથી નિર્મળ થવા માટે અભ્યાસ કરનારો હોય છે. (અધ્યા. પા.૧૫૭માં)
નિશ્ચય તથા વ્યવહાર નય : પહેલા છ નયે જે કાર્ય કરે છે તે અપવાદે કારણરૂપ છે અને સાતમે એવંભૂત નયે જે કાર્ય છે તે ઉત્કૃષ્ટ - ઉત્સર્ગે નિશ્ચય કાર્યરૂપ છે. તેથી જ પહેલા છ નયને વ્યવહારમાં ગણાય છે અને સાતમો કાર્યરૂપ એવંભૂતનય તેને નિશ્ચયનયમાં ગણ્યો છે.
•
૧૪૨.કષ, છેદ, તાપથી શુદ્ધ ધર્મની પરીક્ષા :
(ઉપાસક દશાંગ પૃષ્ટ-૯૧ અધ્યયન-૨ કામદેવાધ્યયન પૃ.૯૧ પ્રતાકાર) “વિધિપ્રતિષેધો કપ ઇતિ ।’” અહિંસા, સંયમ અને તપ વગેરેનું વિધાન અને હિંસાદિનો નિષેધ તે “ક”.
“તસંભવપાલનાચેષ્ટોક્તિચ્છેદ ઇતિ ।” વિધિ અને પ્રતિષેધની ઉત્પત્તિ અને તેના આચારો પાલન કરવાની ચેષ્ટાનું પ્રતિપાદન તે “છેદ”. “ઉભયનિબંધનભાવવાદસ્તાપ ઇતિ।” વિધિ અને પ્રતિષેધનું પરિણામી કારણ જીવાદિ ભાવની પ્રરૂપણા કરવી તે ‘તાપ’ એટલે સ્યાદ્વાદ વડે જીવાદિ ભાવોનું પ્રતિપાદન કરવું. જેમ સુવર્ણની કષ, છેદ અને તાપ વડે પરીક્ષા કરાય છે તેમ ધર્મની કષાદિ વડે પરીક્ષા કરાય છે. જે ધર્મ કપાદિ વડે નિર્દોષ છે તે શુદ્ધ ધર્મ કહી શકાય છે. (જુઓ ધર્મબિંદુ) (તત્ત્વો અને સિદ્ધાંતો એવાં બતાવ્યાં હોય કે એથી વિધિ-નિષેધ અને આચાર અનુષ્ઠાન સંગત થઇ શકે.)
यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते, निर्घर्षणच्छेदनतापताडनैः । तथैव धर्मो विदुषा परीक्ष्यते, श्रुतेन शीलेन तपोदयागुणैः ॥ १ ॥ અર્થ : જેમ નિર્ઘર્ષણ, છેદન, તાપ અને તાડન એ ચાર પ્રકારે સુવર્ણની પરીક્ષા કરાય છે તેમ શ્રુત,શીલ, તપ અને દયા એ ચાર ગુણોથી સુજ્ઞજન ધર્મની પરીક્ષા કરે છે.
•
અંશો શાસ્ત્રોના ૯૯
