________________
જુદા નામથી બોલાવે છે ત્યારે એવંભૂતનય જયારે તે તે પર્યાયશબ્દનો વાચ્યાર્થરૂપ પદાર્થ પોતાના શબ્દની વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણેની પ્રવૃત્તિ કરતો હોય, તે પ્રવૃત્તિમાં જ હોય ત્યારે જ તે પર્યાયશબ્દના પદાર્થને તે પદાર્થ કહે છે. ન્યાયાધીશ ન્યાય ચૂકવવાનું કામ કરતો હોય ત્યારે જ તેને ન્યાયાધીશ તરીકે માને છે. ન્યાય ચૂકવતી વખતે પણ જો તેનાથી અન્યાય ચૂકવાઇ જાય તો તેને ન્યાયાધીશ કહેશે નહીં. ઘડો પદાર્થ પોતાનું ઘડા તરીકેનું કામ બજાવતો હોય ત્યારે તેને “ઘડો’ શબ્દથી બોલાવશે, પણ જો તે; તે વખતે કલન કરતો હોય તો તેને ઘડો ન કહેતાં “કળશ” કહેશે પણ ઘડો કહી શકશે નહીં. કેમ કે ઘટનક્રિયા તે; તે વખતે કરતો નથી હોતો. આ ઉપરથી સામાન્ય ખ્યાલ આવશે. અમે
ખાસ કરીન” કે “ખાસ” શબ્દ વાપરેલા છે તેનો ભાવ એ છે કે કોઈ પણ નેય પોતાનો અભિપ્રાય મુખ્યપણે પ્રગટ કરે છે. પરંતુ તેની ગૌણતામાં ઉપચારથી બીજા દરેક નયોના અભિપ્રાયો ગર્ભિત રીતે છુપાયેલા હોય છે. જો કે તેમ ન કરે તો તે દુર્નય બની જાય છે.
નૈગમન, દેશગ્રાહી, સંગ્રહનય સામાન્યગ્રાહી, વ્યવહારનય વિશેષગ્રાહી, ઋજુસૂત્રનય વર્તમાન વસ્તુગ્રાહી, શબ્દનય વર્તમાન ભાવગ્રાહી, સમભિરૂઢનય દરેક શબ્દનો ભિન્ન અર્થ ગ્રહણ કરનાર અને એવંભૂતનય સ્વ-સ્વ-પર્યાયગ્રાહી છે. (વિશેષ નયવિચાર પા. ૧૧૨ માં તથા ૧૨૯ માં છે.)
ઇન્દ્ર, પુરંદર આદિ દરેક શબ્દનો જુદો, જુદો જ અર્થ છે. (એક નથી એ સમભિરૂઢનું વચન છે.)
સ્વઅભિધાયક શબ્દથી જે વાચ્ય અર્થ, તે પ્રમાણે યથાર્થ ક્રિયા કરે તે જ વસ્તુ છે, બીજી નહીં. (એ વચન એવંભૂતનયનું છે.) એ પ્રમાણે સંગ્રહાદિનાં વચન જાણવાં.
એ નયોનો અંતર્ભાવ દ્રવ્યાર્થિક તથા પર્યાયાર્થિક એ બે નયોમાં કરવો. અથવા બાકીના નયોમાં પણ યથાસંભવ તેઓનો પરસ્પર અંતર્ભાવ કરવો. દ્રવ્યાર્થિક નયના મતે ‘દ્રવ્ય જ વસ્તુ છે. (પર્યાય નહીં) અને પર્યાયાર્થિકના મતે ‘પર્યાય જ વસ્તુ છે' (દ્રવ્ય નહીં).
તથા અર્પિતન નો મત વિશેષવાદી છે અને અનર્પિત નયનો મત સામાન્યવાદી છે. (આ બે નયોમાં પણ સંગ્રહાદિ નયોનો અંતર્ભાવ થાય છે અથવા નિશ્ચય-વ્યવહાર નયમાં પણ તેઓનો સમાવેશ થાય છે.) લોકવ્યવહારમાં તત્પર એવો નિશ્ચયનય તો તેને પાંચવર્ણવાળો કહે છે અથવા વ્યવહારના એક નયના મતને જ અંગીકાર કરે છે, કેમ કે તે સર્વ વસ્તુને સર્વનય સમૂહમય નથી ગ્રહણ કરી શકતો અને નિશ્ચયનય તો જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપે છે તેને તેવા સ્વરૂપે યથાર્થપણે ગ્રહણ કરે છે અથવા સર્વ સુખ જ્ઞાનને જ આધીન છે (ક્રિયા વડે શું ?) એમ જ્ઞાનનય કહે છે તથા ક્રિયાનય સર્વસુખ ક્રિયાને જ આધીન માને છે. આ ઉભય મતથી ગ્રહણ કરવું તે જ સમ્યકત્વ છે.
૧૩૯. નયવિચાર :
(વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ભાષાંતર ભા. ૨ પા.૫૦૫ માંથી) સામાન્ય જ વસ્તુ છે. (વિશેષ નથી. એ સંગ્રહનાનું વચન છે.) વિશેષો જ વસ્તુ છે. (સામાન્ય નથી એ વ્યવહારનયનું વચન છે.)
વર્તમાનકાલીન જ વસ્તુ છે. (અતીત, અનાગતકાલીન નહીં એ ઋ જુસૂત્રનું વચન છે.) ભાવમાત્ર જ વસ્તુ છે. (નામાદિ નહીં એ શબ્દનયનો મત છે.)
અંશો શાસ્ત્રોના ૪૦ ૯૪ )
૧૪૦.નયોનું સંક્ષિપ્ત સ્વરૂપ :
શાબ્દબોધમાં(શબ્દજન્ય જ્ઞાનમાં) આગમપ્રમાણથી જ્ઞાત વસ્તુના અનંત અંશોમાંથી જે એક અંશ, તેનાથી અન્ય બધા અંશોની ગૌણતાથી જ્ઞાતાનો જે અભિપ્રાય તેને નય કહેવાય છે.
સ્વ-અભિપ્રેત અંશથી ઇતર અંશના અમલાપને નયાભાસ કહેવાય છે.
નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર આ ત્રણે નયો દ્રવ્યાર્થિક કહેવાય છે તથા 28 જુસૂત્રો, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવંભૂત આ ચાર નો પર્યાયાર્થિક કહેવાય છે. શબ્દાદિ ત્રણ નયોને શબ્દ નય પણ કહેવાય છે. (૧) નૈગમનય : (૧) બે ધર્મમાં (૨) બે ધર્મોમાં અથવા (૩) ધર્મ અને ધર્મમાં કોઇ એકને ગૌણ કરી બીજાને મુખ્યરૂપે જણાવનારા
વ અંશો શાસ્ત્રોના + ૯૫ ૦
