________________
અથવા ચારસો ઉત્સધાંગુલ લાંબું અને રા| ઉત્સધાંગુલ પહોળું તે એક પ્રમાણાંગુલ કહેવાય.
અનુયોગદ્વારમાં એક પ્રમાણાંગુલીય ૧ યોજનમાં રા યોજના (ઉન્સેધાંગુલથી રા ગુણ વિધ્વંભ વડે) તે ૧૦ ગાઉ પ્રમાણનો પક્ષ માન્યો છે.
કમળજેવો હોય, માત્ર તે વનસ્પતિકાયરૂપે નહીં પરંતુ પૃથ્વીકાયના જીવોનાં શરીરથી બનેલો હોય છે. જેમ પ્રમાણાંગુલ-નિષ્પન્ન દસ યોજન ઊંડા પદ્મદ્રહમાં શ્રીદેવીનું કમળ પૃથ્વીકાયસ્વરૂપ છે તેમ. હવે સમુદ્રને વિષે ઉત્સધાંગુલથી હજાર યોજન ઊંડાઇવાળા સ્થળમાં ગોતીર્થાદિ (તે એક હજાર યોજન ઊંડાઇવાળાં) સ્થાનકો આવેલાં છે. તત્રવર્તી કમળોપૃથ્વીકાયતથા વનસ્પતિકાય એમ બંને જાતિનાં વિચારવાં.
૨૧૩. શરીર, પર્વત, વિમાનાદિકનું પ્રમાણ કયા અંગુલ વડે મપાય :
(બૃહત્સંગ્રહણી ગાથા ૩૧૪ મી પા.૫૮૨ માંથી) (૧) આત્માંગુલથી : વાસ્તુ, કૂપ, તલાવાદિ. (૨) ઉત્સધાંગુલથી : જીવોનાં શરીરો. (૩) પ્રમાણાંગુલથી : મેરુ આદિ શાશ્વત પદાર્થો, ઘર્માદિ નરક પૃથ્વીઓ,
સૌધર્માદિ સર્વ વિમાનો, અન્ય શાશ્વત દ્વીપસમુદ્રો મપાય છે. છે જે જે સમયે જે જે ઉચિત વિશિષ્ટ મનુષ્યો જે પ્રમાણોપેત ગણાતા
હોય તેઓનું જે આત્મીય અંગુલ તે અહીં આત્માગુલ લેવું. આ આત્માંગુલ તે તે કાળના પુરુષના આત્મીય અંગુલાધીન હોવાથી કાલાદિ ભેદ વડે અનવસ્થિત હોવાથી અનિયત છે. આત્માગુલ વડે અપાતી સર્વ વસ્તુ અશાશ્વત હોય છે. જ્યારે પ્રમાણાંગુલ વડે મપાતી સર્વ વસ્તુઓ શાશ્વત હોય છે.
૨૧૫.કુડવ-પ્રસ્થ આદિનું માન :
(કાલલોકપ્રકાશ સર્ગ-૨૮, ગા.૭૧, પા.૩૫માં) ૪ કર્ષ (તોલા)=૧ પલ, ૩ પલ અને અર્ધ કર્મ (૩-૧૮)=૧ કુડવ.
૪ કુડવ (૧૨) પલ)=૧ પ્રસ્થ (૫૦ તોલા), ૪ પ્રસ્થ=૧ આઢક (૫૦ પલ)..
૪ આઢક=૧ દ્રોણ (૨૦૦ પલ), ૧૬ દ્રોણ=૧ ખારી (૩૨૦૦ પલ) ૨૦ ખારી-૧ વાહ (૬૪000 પલ)
૨૧૪.પૃથ્વીકાય અને વનસ્પતિકાય : એમ બંને જાતિનાં કમળો :
(બૃહત્સંગ્રહણી ગા.૨૯૫ મી)
ઉત્સધાંગુલ તે આઠવાર જવના મધ્યભાગની જાડાઇ જેટલી લાંબી થાય તેટલો ઉત્સધાંગુલ કહેવાય અને તે ઉત્સધાંગુલથી ચારસોગણું કરીએ ત્યારે એક પ્રમાણાંગુલ થાય. આ ઉત્સધાંગુલે હજાર યોજન ઊંડાઇવાળા તે સમુદ્રદ્રહાદિગત આવેલા ગોતીર્થાદિ જળાશયોમાં આ સાધિક હજાર યોજન પ્રમાણવાળાં પ્રત્યેકવનસ્પતિસ્વરૂપ લતા, કમળો વિચારવાં. (જળથી કમળ જેટલું પાણીની ઉપર ઊંચું રહે તેટલું અધિકપણું જાણવું.) » હવે જ્યાં ઉત્સધાંગુલથી નહીં પણ પ્રમાણાંગુલથી નિષ્પન્ન હજાર યોજના
ઊંડાં સમુદ્રાદિ સ્થાનકોમાં કમળોનું અસ્તિત્વ હોય ત્યાં તે કમળો પૃથ્વીકાયના જીવોથી પૃથ્વીકાયસ્વરૂપ જ વિચારવાં. આકાર તો સર્વ
9 અંશો શાસ્ત્રોના ૧૩૨ )
૨૧૬.કાળ કરતાં ક્ષેત્ર સૂક્ષ્મ, તેનાથી દ્રવ્ય અને તેનાથી ભાવ સૂક્ષ્મ : ૪ પ્ર. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ: એ ચારમાંથી કોણ કોનાથી સૂક્ષ્મ ? ૪ સ. એક આંખના પલકારામાંયે અસંખ્યાતા સમય થાય માટે એ
સમયરૂપ કાળ સૂક્ષ્મ છે અને તે થકી વળી ક્ષેત્ર ઘણું જ સૂક્ષ્મ છે. કેમ કે એક અંગુલશ્રેણી પ્રમાણ જે ક્ષેત્ર તેમાંથી એક આકાશરૂપ દ્રવ્યના જે પ્રદેશ તેને સમયે સમયે એકેકો અપહરતાં અસંખ્યાતી ઉત્સર્પિણી, અવસર્પિણી કાળ વ્યતીત થઇ જાય, માટે કાળ થકી ક્ષેત્ર ઘણું સૂક્ષ્મ છે. તથા ક્ષેત્ર થકી દ્રવ્ય સૂક્ષ્મ છે, કારણ કે એકેક આકાશપ્રદેશરૂપ ક્ષેત્રમાં અનંતાનંત પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરમાણુઓ અવગાહી રહ્યા છે. તથા દ્રવ્યથી ભાવે સૂક્ષ્મ છે. કેમ કે એકેકા પુગલ પરમાણુઓમાં વળી અનંતા ગુણપર્યાય રહ્યા છે.
એ વિચાર આચારાંગનિર્યુક્તિની ટીકામાં તથા આવશ્યકમાં જાણવો.
વ અંશો શાસ્ત્રોના જ ૧૩૩
