________________
માત્ર નિમિત્તરૂપ જ બને, તે શસ્ત્રાદિકના આઘાતથી પણ અપૂર્ણ આયુષ્ય મરણ ન પામે-તે અનપવર્તનીય આયુષ્ય કહેવાય છે. દ્રવ્યઆયુષ્ય તો બધાને અવશ્ય પૂર્ણ કરવું જ પડે છે.
અપવર્તનીય
અનાવર્તનીય સોપક્રમી
સોપક્રમી નિરુપક્રમી (ઉપદેશપ્રાસાદભાષાંતર ભા.૫ સ્થંભ-૨૩, વ્યાખ્યાન-૩૪૨ પાના ૨૮૯માંથી)
વર્ષ
તરત જ તે અશ્વ સર્વ વીર્યના ક્ષયથી તત્કાળ મૃત્યુ પામ્યો. એ જ
પ્રમાણે એક લોઢાના પુરુષને સ્પર્શ કર્યો તો તે પણ ગળી ગયો. (૭) શ્વાસોશ્વાસ : દમ વગેરે વ્યાધિના લીધે ઘણા શ્વાસોશ્વાસ લેવાથી અથવા શ્વાસ રૂંધાવાથી આયુષ્યનો ક્ષય થાય તે.
આ સાત પ્રકારના ઉપક્રમ સોપક્રમી આયુષ્યવાળાને હોય છે. જે નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા - દેવતા, નારકી, ચરમદેહધારી, ત્રેસઠ
શલાકાપુરુષ, અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળા મનુષ્યો, તિર્યંચો હોય
છે. બીજા જીવો સોપક્રમ અને નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા હોય છે. છે સોપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવો પોતાના આયુષ્યના ત્રીજા ભાગે, નવમે
ભાગે, સત્તાવીશમે ભાગે અથવા છેવટેમરણના વખતે છેલ્લા અંતર્મુહૂર્ત આગળના ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. અહીં કોઇ આચાર્યો સત્તાવીશમા ભાગથી ઉપર પણ આવતા ભવના આયુષ્યના બંધની કલ્પના કરે છે તેમ
જ ત્રણ ત્રણ ભાગની કલ્પના પણ છેલ્લા અંતર્મુહૂર્ત સુધી કરે છે. જે નિરુપક્રમ આયુષ્યવાળા જીવો - દેવતાઓ, નારકી, અસંખ્યાત
વર્ષના આયુષ્યવાળા તિર્યંચ અને મનુષ્યો (યુગલિકો) પોતાનું આયુષ્ય છ માસ બાકી રહે ત્યારે આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. તે સિવાયના બીજા નિરુપક્રમી આયુષ્યવાળા (ચરમશરીરી સિવાયના) ચક્રવર્તી, બળદેવ આદિ શલાકાપુરુષો પોતાના આયુષ્યને ત્રીજે
ભાગે અવશ્ય આગામી ભવનું આયુષ્ય બાંધે છે. ૪ અપૂર્ણ આયુષ્ય મરણ પામનારા સર્વે જીવોનું આયુષ્ય તે સોપક્રમ અપવર્તનીય કહેવાય છે.
જે જીવને સંપૂર્ણ આયુષ્યના અંતસમયે શસઘાતાદિનો સંબંધ ન હોય તેનું આયુષ્ય નિરુપક્રમ અનાવર્તનીય કહેવાય છે.
સંપૂર્ણ આયુષ્ય મરણ પામનારા જે જીવને શસ્ત્રઘાતાદિ નિમિત્તનો આયુષ્યના અંત સમયે સંબંધ હોય તે જીવનું આયુષ્ય સોપક્રમ અનપવર્તનીય કહેવાય છે.
જીવે પૂર્વભવમાં આયુષ્યની સ્થિતિ એવી તીવ્ર બાંધી હોય કે જેથી શસ્ત્રાદિકનો આઘાત લાગવા છતાં પણ તે બાંધેલી આયુષ્યસ્થિતિ (કાળ-આયુષ્ય) પૂર્ણ કરીને જ મરણ પામે અર્થાત્ ઉપક્રમ
9 અંશો શાસ્ત્રોના ૧૪૮ )
૨૪૭.ગર્ભજ પર્યાપ્તા તિર્યંચોનાં આયુષ્ય તથા બીજાં આયુષ્ય :
(જીવવિચારપ્રશ્નોત્તરી) ક્રમ નામ (૧) અજગર ............... (૨) ઊંટ ................... ૨૫૩૦૩૫ (૩) ઉંદર .................. ૨/૧||/૨૦
કબુતર ................ ૩/૪૦ (૫) કાચબા ................ ૬૦/૧૦૦ (૬) કાચંડા ................ ૧ (૭) કાગડા .................... ૧ 0 (૮) કીડી ..................૧ વ. કે ૩ મા. ૪૯ દિ. (૯) કાન-કરંડીયા-વાગોળ ... ૫૦. (૧૦) કૂકડા ................. ૪૦/૬૦ (૧૧) કૂતરા .................૧૨-૧૩-૨૬ (૧૨) કોયલ................. ૯૦ (૧૩) કોહરૂ . (૧૪) ક્રૌંચ પક્ષી ............. ૧૬ ૬૦ (૧૫) ગરોલી .. (૧૬) ગરડ.................. ૧૦૦ વ.થી અધિક (૧૭) ખલીર ................ ૧૦૦ વ.થી અધિક (૧૮) ગધેડા ................. ૧૨/૨૦/૨૪
વ અંશો શાસ્ત્રોના જ ૧૪૯ -
