________________
(૪) ઋજુસૂત્રનય : ભૂતકાળ કે ભવિષ્યકાળનો વિચાર કર્યા વગર વર્તમાનકાળમાં વર્તતા પદાર્થોનો વિચાર કરતો નય ઋજુસૂત્રનય છે. વર્તમાનકાળના પદાર્થોનો વિચાર કરતો આ નય પોતાને અનુરૂપ જે વિચાર હોય તે કરે છે પણ પારકો વિચાર કરતો નથી. ૐ ભૂતકાળમાં કોઇ રાજા હોય કે ભવિષ્યમાં રાજા થવાનો હોય તો તેને આ નય રાજા કહેતો નથી. વર્તમાનમાં રાજા હોય તેને રાજા કહે છે. આ નયના બે ભેદ છે : (૧) સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્ર (૨) સ્થૂલ ઋજુસૂત્ર. (૧) સૂક્ષ્મ ઋજુસૂત્રઃ દરેક પર્યાયને ક્ષણિક માને છે. ક્ષણે ક્ષણે દરેક
પર્યાય ફરે છે. સમય ફરે એટલે પર્યાય ફરે - એ સૂક્ષ્મ દૃષ્ટિએ વિચાર કરવાથી સ્પષ્ટ જણાય છે.
(૨) સ્થૂલ ઋજુસૂત્ર : લાંબા કાળ સુધી રહેતા પર્યાયને પણ માન્ય રાખે છે. મનુષ્ય, દેવ વગેરે પર્યાયો છે ને તે આ સ્થૂલ ઋજુસૂત્રને માન્ય છે.
> વ્યવહારનય ભૂત અને ભાવિના પર્યાયોને વર્તમાનમાં માન્ય રાખે છે. ગત ભવમાં મનુષ્ય હોય તેને પણ કેટલાક પ્રસંગે વર્તમાનમાં માનવ તરીકે વ્યવહારનય માન્ય રાખીને સંબોધે છે. ચોથી નારકીમાં યુદ્ધ કરતાં રાવણ અને લક્ષ્મણને ઋજુસૂત્રનય બે નારકીઓ યુદ્ધ કરે છે એટલું કહે છે, પણ રાવણ અને લક્ષ્મણ યુદ્ધ કરે છે એમ ન કહે. જ્યારે વ્યવહારનય એ માન્ય રાખે છે. સ્થૂલ ઋજુસૂત્રમાં અને વ્યવહારનયમાં આ મુખ્ય તફાવત છે. એટલે એ બંનેમાંથી કોઇ
એકને માનવાથી બીજો નકામો થતો નથી કે એકબીજાની માન્યતા ભેળસેળ થઇ જતી નથી.
શબ્દ પ્રકૃતિ પ્રત્યયાદિક, સિદ્ધ માનઇ શબ્દ રે,
સમભિરૂઢ વિભિન્ન અર્થક, કહઇ ભિન્નજ શબ્દ રે. ।। ૧૪ ।। બહુ. ક્રિયા પરિણત અર્થ માનઇ, સર્વ એવંભૂત રે,
નવઈ નયના ભેદ ઇણિપરિ, અઠ્ઠાવીસ પ્રભૂત રે. ॥ ૧૫ || બહુ. નવઈ નય ઇમ કહિયા ઉપનય, તીન કહિઇ સાર રે, સાચલો શ્રુત અરથ પરખી, લહો જસ વિસ્તાર રે. ॥ ૧૬ || બહુ. અંશો શાસ્ત્રોના ૯૦ ૦
(૫) શબ્દનય : આ નય વ્યાકરણ-વ્યુત્પત્તિસિદ્ધ જે શબ્દો છે, તે સર્વ
શબ્દોને સ્વીકારે છે. પ્રકૃતિ-પ્રત્યયાદિથી જે શબ્દો જે જે અર્થમાં રૂઢ થયા હોય તે સર્વને માન્ય રાખવા એ શબ્દનયનું કાર્યક્ષેત્ર છે. પણ લિંગભેદ હોય કે વચનભેદ હોય તો ત્યાં સમાન અર્થ છે એમ આ
નય ન માને. લિંગભેદ અને વચનભેદે અર્થભેદ માને. તટ:, તટી, તટમ્ – એ ત્રણે શબ્દો સમાન છે. છતાં શબ્દનય એ ત્રણેના અર્થ જુદા જુદા છે - એમ કહે છે. આપ: બલમ્ - બંને સમાનાર્થક શબ્દ છે. છતાં શબ્દનય કહે છે કે બંનેના અર્થમાં ફેર છે. જો સરખા-જરીપણ ફેર ન હોય તેવા – અર્થ ન હોય તો, લિંગભેદ અને વચનભેદ થયેલ છે - એ જ કારણે તેમાં અર્થભેદ છે એ નિશ્ચિત છે.
♦ પર્યાયાર્થિક ઋજુસૂત્રનયને શબ્દનય કહે છે કે, તું જ્યારે કાળભેદે વસ્તુભેદ સ્વીકારે છે તો વચનભેદે અને લિંગભેદે પણ વસ્તુભેદ સ્વીકારવો જોઇએ.
ઋજુસૂત્રનયથી આગળ શબ્દનય સમભિરૂઢ નય અને એવંભૂતનય આમ શબ્દની અર્થ વિષયક વિચારણામાં ઉત્તરોત્તર સૂક્ષ્મ થતા જાય છે. (૬) સમભિરૂઢનય : આ નય શબ્દભેદે પણ અર્થભેદ માને છે. ઘટ
શબ્દનો અર્થ અને કુંભ શબ્દનો અર્થ જુદો છે. લોકમાં જે એક અર્થ છે તે તો શબ્દનયની વાસનાને લીધે છે, ખરેખર એમ નથી. શબ્દનયને આ નય કહે છે કે જો લિંગભેદે અને વચનભેદે અર્થ ફરે છે તો શબ્દભેદે અર્થ કેમ ન ફરે ?
(૭) એવંભૂતનય : આ નય તે તે શબ્દોના અર્થોની પ્રવૃત્તિ થતી હોય
તો જ ત્યાં તે શબ્દનો ઉપયોગ કરવો વ્યાજબી છે નહીં તો તે શબ્દનો ઉપયોગ મિથ્યા છે - એમ કહે છે.
• •
૧૩૮.સાત નયમાં ઘડાનું ઘટાડવું :
(તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર ભા.૧લો પા.૯૮)
‘ઘડા’ ઉપર સાતેય નય સામાન્ય રીતે ઘટાવી બતાવીએ છીએ. (૧) નૈગમનય : ‘ઘડો’ શબ્દ બોલવાથી ભૂતકાળનો, ભવિષ્યકાળનો, વર્તમાનકાળનો, નામરૂપ, આકૃતિરૂપ, દ્રવ્યરૂપ, ભાવરૂપ, કોઇ અંશો શાસ્ત્રોના ૯૧
