________________
જેવો આજનો દિવસ છે. દીવાળી તો બે હજાર પાંચસો ત્રણ વર્ષ પહેલાં હતી, આજે શું છે? તો ભાવના પડી જાય. એટલે ‘ભૂતનૈગમ’ આ વાતને માન્ય રાખે છે. * અલંકાર શાસ્ત્રમાં પણ લક્ષણાવૃત્તિથી આવા પ્રયોગો સ્વીકાર્યા
છે અને જ્યાં એવા પ્રયોગોની આવશ્યકતા હોય ત્યાં જો સીધેસીધી વાત કરવામાં આવે તો કહેનાર ગ્રામ્ય છે. તેનામાં વિશેષતા નથી – એવું સ્પષ્ટ લાગે છે અને તે દોષ છે એટલે
જ્યાં જેવો શબ્દપ્રયોગ વ્યાજબી હોય ત્યાં તેવો જ શબ્દપ્રયોગ કરવો જોઇએ. ભાવિ નૈગમ: ભવિષ્યમાં જે થવાનું છે અને વર્તમાનમાં તેની ખાતરી આપી શકાય એવું છે ત્યાં ભવિષ્યની વાત વર્તમાનમાં કરવી એ આ ‘ભાવિ નૈગમ'નું કાર્ય છે. જે આત્મા કેવળજ્ઞાન પામેલ છે પણ હજુ આયુષ્ય બાકી છે, ભવસ્થ કેવળી છે તેને
આ સિદ્ધ છે' એમ કહેવામાં આવે તો તે વ્યાજબી છે – એ પ્રમાણે આ ભાવિ નૈગમનય કહે છે. કારણ કે ભવસ્થ કેવળી એ સિદ્ધ થવાના છે એમાં કાંઇ પણ શંકા નથી. અંશતઃ સિદ્ધ
છે એટલે સિદ્ધ કહેવામાં જરા પણ દોષ નથી. » શાસ્ત્રમાં સિદ્ધના પંદર ભેદો કહ્યા છે તેમાં ગૃહસ્થલિંગે સિદ્ધ, અન્ય લિંગે સિદ્ધ વગેરે ભેદો છે તે ભેદોના દષ્ટાંત તરીકે ભરત મહારાજા , વલ્કલગીરી વગેરે કહેવામાં આવે છે. જો આ નયની વાત સ્વીકારવામાં ન આવે તો ઉપરનાં દૃષ્ટાંતો ગેરવ્યાજબી ઠરે, પણ એમ નથી. ગૃહસ્થલિંગે કેવળજ્ઞાન પામેલા ભરત મહારાજા સિદ્ધ થયા છે તેમ અન્યલિંગે કેવળજ્ઞાન વરેલા વલ્કલચીરી સિદ્ધ થયા છે એમ કહેવામાં જરા પણ ગેરવ્યાજબીપણું નથી. ભાવિ સિદ્ધ થવાના છે તેનો વર્તમાનમાં આરોપ કરવામાં આવ્યો છે અથવા વર્તમાન પ્રયોગ ભવિષ્યમાં નિશ્ચિત થયેલા ભાવને અનુલક્ષીને કરવામાં આવ્યો છે. ‘ભાવિ નૈગમ” એ વાતને માન્ય રાખે છે.
અંશો શાસ્ત્રોના ૦ ૮૬ છે.
(૩) વર્તમાન નૈગમ : આ નૈગમના વર્તમાનમાં જે કાર્ય ચાલુ હોય
છે તેને આશ્રયીને છે. જે કાર્ય ચાલુ હોય છે તેમાં કેટલોક ભાગ થયો હોય છે અને કેટલોક ભાગ થવાનો બાકી હોય છે : તે બંનેને વર્તમાનમાં ખેંચી લઇને આ નય વ્યવહાર ચલાવે છે. » ‘ભાત રાંધે છે” એવો જે વ્યવહાર છે તે આ નયને આશ્રયીને
છે. ચૂલા ઉપર રંધાતા ભાતમાં કેટલાક દાણા સીજી ગયા છે, રંધાઈ ગયા છે, કેટલાક દાણા સીજી રહ્યા છે અને કેટલાક દાણા રંધાવાના બાકી છે. તેમાંથી જે દાણાઓ રંધાય છે તેને આશ્રયીને ભાત રંધાય છે એ બરાબર છે પણ જે દાણાઓ રંધાઇ ગયા છે અને જે રંધાવાના છે તેને આશ્રયીને રંધાય છે એમ કેમ કહેવાય ? ખરી રીતે ન કહેવાય - એમ લાગે, પણ એવો વ્યવહાર થતો નથી. કહેવું કે થોડા દાણા રંધાયા છે, થોડા રંધાય છે અને થોડા રંધાશે. પણ ભૂતક્રિયા અને ભાવિક્રિયાને વર્તમાનમાં સમાવી દઇને ભાત રંધાય છે એવો પ્રયોગ
વ્યવહારમાં થાય છે તે વ્યવહારને નૈગમનય માન્ય રાખે છે. » શંકાઃ ચૂલા ઉપર ચડાવેલા ચોખા થોડા રંધાયા છે છતાં રંધાય છે' એમ કહેવાય છે, પણ રંધાયા છે એમ નથી કહેવાતું : તેમાં આ નૈગમન જે વર્તમાનમાં ભૂત-ભવિષ્યનો આરોપ કરે છે એ વ્યાજબી નથી પણ જે એક ક્રિયા શરૂ થઇ છે તેનું છેલ્લું ફળ ન આવે ત્યાં સુધી વર્તમાનકાળ જ છે. ભૂતકાળ તો ‘રક્રિયાäસે સતિ મૂત: જેના પછી ક્રિયા ચાલુ રહેવાની નથી એવો જે છેલ્લી ક્રિયાનો વિરામ થાય ત્યારે ગણાય છે. ચૂલા ઉપર રંધાતા ભાતમાં હજુ જયાં સુધી ચરમ ક્રિયાનો વિરામ નથી થયો ત્યાં સુધી ભૂત કે ભવિષ્યનો એ વિષય જ નથી એટલે વર્તમાનમાં એ બંનેનો આરોપ કરવાની કાંઇ જરૂર નથી. આ પ્રમાણે નૈયાયિકની શંકા છે. » સમાધાન : નૈયાયિકનું કહેવું એક દષ્ટિએ ઉપર ઉપરથી ઠીક ગણાય પણ એ જ નૈયાયિકને કહેવામાં આવે કે રંધાતા ભાત માટે પૂછવામાં આવે છે, જુઓ તો, ભાત રંધાઇ ગયા કે નહીં ?
વ અંશો શાસ્ત્રોના + ૮૭ ૦
