________________
અર્થ બીજી રીતે પણ સમજાવાય છે. તેમાં નૈકગમ શબ્દ મુખ્ય રાખીને ‘ક’નો લોપ થવાથી “નૈગમ' શબ્દ બન્યો છે. તેનો અર્થ એવો છે કે જે નય અનેક પ્રમાણોથી વસ્તુની વિચારણા કરે છે તે નૈગમ નય કહેવાય છે. આ નય વસ્તુને સામાન્યથી વિચારે છે. વિશેષથી વિચારે છે. સામાન્ય-વિશેષથી વિચારે છે. જ્યાં જે રીતે ઠીક જણાય,
બંધબેસતું આવે તે રીતે આ નય કામ લે છે. » જંગલમાં માટી લેવા જતા કુંભારને પૂછવામાં આવે કે હાલમાં શું
પ્રવૃત્તિ ચાલે છે ? તો કુંભાર કહેશે કે – ઘડા બનાવવાની પ્રવૃત્તિ ચાલે છે. માટી લાવવાની ક્રિયાથી લઇને ઘડો તૈયાર કરવા સુધીની સર્વ પ્રવૃત્તિ ઘડાની છે. તેમાં વિશેષને મુખ્ય રાખીને નૈગમનય વ્યવહાર
ચલાવે છે અને તેને માન્ય રાખે છે. છે કોઇ માણસ પોતાના ગામના પાદરમાં આવે અને ધીરે ધીરે પોતાને
ઘેર પહોંચે ત્યાં સુધી તેને પૂછવામાં આવે કે “ક્યાં આવ્યા?’ તો તે પોતાના ગામનું નામ કહે. આ વિશેષમાં સામાન્ય પ્રધાન રાખીને કહેવામાં આવે છે ને તે નૈગમનય માન્ય રાખે છે. એ જ પ્રમાણે ગામની પાંચ વ્યક્તિઓ કોઇ સ્થળે ગઇ હોય ત્યારે પણ એમ કહેવામાં આવે કે, અમુક ગામ આવ્યું છે. આ પણ સામાન્ય પ્રધાન રાખીને કહેવામાં આવે છે. કોઇ એક સુંદર વસ્ત્રમાંથી ડગલો બનાવવામાં આવ્યો હોય તેને કોઇ પૂછે કે આ શું છે ? કહેનાર કહે કે, આ પદાર્થ છે, આ અચેતન વસ્તુ છે, આ પુદ્ગલ છે, આ ઔદારિક પુદ્ગલ છે, આ વનસ્પતિકાય છે, આ વસ્ત્ર છે અને છેવટે આ ડગલો છે. આ સર્વ ઉત્તરો સાચા છે. તેમાં સામાન્ય અને વિશેષ બંને ઉત્તરોત્તર ચાલ્યા આવે છે. નૈગમનય આ સર્વને માન્ય રાખે છે.
ઓ નૈગમનયના ત્રણ પ્રકાર છે(૧) ભૂતાર્થે વર્તમાનારોપકારક નૈગમ. (૨) ભવિષ્યાર્થે (વર્તમાનાર્થે) ભૂતાથરોપકારક નૈગમે. (૩) ભૂત, ભવિષ્યાર્થી વર્તમાનારોપક નૈગમ.
અંશો શાસ્ત્રોના ૮૪ )
ટૂંકાં નામ : (૧) ભૂત નૈગમ (૨) ભાવિ નૈગમ (૩) વર્તમાન નૈગમ. (૧) ભૂત નૈગમ : વિશ્વમાં કેટલાક વ્યવહારો એવા ચાલે છે કે, જે
પ્રસંગો બની ગયાને વર્ષો વીતી ગયાં હોય છે. છતાં તે પ્રસંગની ઉજવણી લોકો કર્યા કરે છે અને તે ઉજવણી જાણે તે પ્રસંગ ચાલુ ન બનતો હોય એ રીતે કરવામાં આવે છે.
ખરેખર તે પ્રસંગ ચાલુ હોતો નથી. ૪ આસો વદિ અમાવાસ્યાના દિવસને ‘દીવાળી’ તરીકે
ઓળખવામાં આવે છે. શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાનનો એ નિર્વાણદિવસ છે. પાવાપુરીમાં સોળ પ્રહરની દેશના આપીને ચરમ જિનવર નિર્વાણ પામ્યા. ભરતક્ષેત્રમાંથી છેલ્લા એ મહાદીપકે વિદાય લીધી. જ્ઞાનક્ષેત્રમાં મહાઅંધકાર વ્યાપી ગયો. ઉપાસકોએ દીપકો પ્રગટાવ્યા અને દીવાળીની પ્રવૃત્તિ શરૂ થઇ. આજે પણ એ દિવસનું આરાધન કરતાં એ પ્રસંગ નજર સામે ખડો થાય છે. વર્તમાન દીપાવલિના દિવસને ભૂતકાળના એ વાસ્તવિક દિવસમાં આરોપિત કરવો - એ આ ભૂતનગમનું કાર્ય છે. વર્તમાન દિવસોમાં એ ભૂતકાળના દિવસને ખેંચી લાવવાથી ભાવનાની વૃદ્ધિ થાય છે. જાણે સાક્ષાત્ એ પ્રસંગ ચાલુ ન બનતો હોય ! એવી પ્રતીતિ ભક્તના હૃદયમાં જાગે છે. $ ઘોષ એટલે ગાયનો વાડો . એ ગંગાનદીને કાંઠે હોય છે. ગંગાના પ્રવાહમાં વાડો હોતો નથી, છતાં ગંગામાં ઘોષ છે એમ કહેવાય છે. એ સ્થળે ગંગાને કાંઠે ઘોષ છે એમ કહેવા પાછળ રહસ્ય છે. જેમ ગંગા પવિત્ર છે, શીતલ છે તે પ્રમાણે વાડો પણ પવિત્ર અને શીતલ છે. બીજા વાડા કરતાં આ વાડામાં વિશેષતા છે, એ વિશેષતા ગંગાને કાંઠે વાડો છે એમ કહેવાથી સમજાત નહીં. એ રીતે દીવાળીનો પ્રસંગ વીતી ગયાને હજારો વર્ષ થયાં છતાં આજે ‘દીવાળી' છે, આજે ભગવાન નિર્વાણ પામ્યા છે – એમ કહેવામાં ભાવનાની વૃદ્ધિ કોઇ અપૂર્વ અને અદ્ભુત થાય છે. પણ જો એમ કહેવામાં આવે કે આજે તો કાંઇ નથી. બધા દિવસ
વ અંશો શાસ્ત્રોના + ૮૫
